Allahın adı ilə

Yəlda gecəsi: ailə və qohumların emosional münasibətlərini gücləndirmək üçün bayramdır

İran mədəniyyətində Yəldə (çillə) gecəsi ailəni və qohumları ziyarət etmək, salamlaşmaq üçün bir bəhanədir.

 

Yalda gecəsi və ya Çallah gecəsi İranın ən qədim bayramlarından biridir. Bu bayramda ilin ən uzun gecəsi qeyd olunur. Ardınca şimal yarımkürəsində qış gündönümünə təsadüf edən günlərin uzanması qeyd olunur. Yalda gecəsinin dekabrın 21-22-də günəşin batması (payızın son günü, qışın birinci günü) günəşin doğması arasında olduğu deyilir. Yəlda gecəsində iranlı ailələr adətən hər cür meyvələrdən və ən çox qarpız və nardan ibarət dəbdəbəli tənəqqolat (çərəz, quru meyvə, şirniyyat və meyvələrdən ibarət süfrə) hazırlayıb süfrəyə verirlər. Bu şənlikdə qonaqlıq vermək, “Şahnamə” oxumaq, digər ailə üzvlərinə ailə ağsaqqallarının qissələrini söyləmək, həmçinin Hafiz divanı ilə fal açmaq adi haldır. Ölkələrinin tarixi haqqında düzgün təsəvvürü olmayan, mədəniyyət və adət-ənənənin mənasını bilməyən bəzi insanlar üçün Yalda gecəsi mərasimini başa düşmək çətindir. Yəlda gecəsi ailə və qohum-əqrəba arasında yaxın münasibətlərin möhkəmləndirilməsi, böyüklərin təcrübələrinin kiçiklərə ötürülməsi, böyüklərin hörmət və ehtiramla yad edilməsi üçün bir növ bayram və ənənədir. Bu bayram qohumlar arasında daha çox həmrəylik və səmimiyyət yaradır. İranda Yalda gecəsi xüsusi adətləri ilə tanınır; Bu mərasimlərin hər birinin hekayəsi var və onların keçirilməsinin səbəbi var, bu mərasimlərin bəziləri bəzi bölgələrdə görünür, başqa yerlərdə yoxdur. Yəlda gecəsinin tarixi də çoxsaylı tarixi kitablarda cüzi fərqlərlə nəql olunub və bununla bağlı çoxlu qədim inanclar mövcuddur. Yalda gecəsinin tarixi və bu gecədə keçirilən şənliklər qədim ənənədir. Həyatının əsasını kənd təsərrüfatı təşkil edən uzaq keçmişdə yaşayan insanlar il boyu fəsillərin keçməsi ilə yaxşı təbii təzadlara malik idilər.  Zaman keçdikcə təcrübə nəticəsində işlərini və fəaliyyətlərini günəşin fırlanması, fəsillərin dəyişməsi, gündüz və gecənin uzunluğunu və qısalığı, ulduzların istiqamətini və hərəkətini təyin etməklə tənzimlədirlər. Bəzi günlərdə və fəsillərdə günlərin çox uzun olduğunu və nəticədə həmin günlərdə daha çox günəş işığından istifadə edə bildiklərini müşahidə etdilər. Bu inam ortaya çıxdı ki, günəşin işığı və parlaqlığı yaxşılıq və harmoniya rəmzidir və gecənin qaranlığı ilə döyüşdə və münaqişədədirlər. Bundan dərhal sonra günlər tədricən uzanır, gecələr isə qısalır. Yalda Sistan və Bəlucistanda adətən Yəldə gecəsi adətdir ki, ev sahibi Hafizin divanını ailənin ağsaqqalına verir, sonra qonaqların hər biri niyyət edir və məclis ağsaqqalı bu cümləni deyir və Hafizi yad edir:

Ey Hafiz Şirazi / Sənsən hər sirrin sirri / bizə nəzər sal / and olsun ki, sən Qurani-Kərim hafizisən

Bu və buna bənzər şeirlər oxunur. Bu adət Yəlda gecəsinin müasir texnologiya ilə yenilənmiş ən məşhur adətlərindən biridir. Belə ki, bəzi ailələrdə bu adəti yerinə yetirmək üçün Hafizin kitabı əvəzinə, kompüterdə virtual fal proqramları, fal saytları, mobil telefon proqramları, qısa mesaj sistemi və ya SMS-dən istifadə edirlər. Bu adət ilin bu uzun gecəsində ailələr üçün yaxşı əyləncədir. Bir çox dinlər də Şab Çeleyə dini məna verib. Mitra dinində və sonralar Mehr kultu adı ilə qışın ilk günü “Xore Rooz” və ya günün günəşi, Mehrin doğum günü və yeni ilin ilk günü adlanır. Bu gün Mitra xronologiyasının davamı olan Qriqorian təqvimində fəaliyyət göstərir və mənşəyindən təxminən dörd yüz il sonra yaradılıb və davam edir. Müxtəlif xristian təriqətləri bəzi fərqlərlə qış gündönümünə yaxın günlərdən birində Məsihin doğum gününü hesab edir, həmçinin Yeni il və Milad bayramlarını qədim Sistani təqvimi ilə eyni vaxtda qeyd edirlər.Bu gün İranda Yəldə gecə yeməyinin fəlsəfəsi də ailə üzvləri və qohumların bir yerə yığışaraq gecələməsi tərəfindən keçirilir.Yalda gecəsi və ya Çələ gecəsi ritualı rəmzi cəhəti olan və bərəkət, sağlamlıq, bolluq və xoşbəxtlik əlaməti olan xüsusi qoz-fındıq, qarpız, nar, şirniyyat və müxtəlif meyvələr yeməkdir. Yalda gecəsində Tirgan şənliyi kimi Hafizin kitabından fal almaq adətdir və gələnlər qozu cibindən və ya dolğunluğundan seçib sındırmaqla gələcək haqqında danışırlar. Qədim İranda yanvar ayı üçün bu ayın birinci, səkkizinci, on beşinci və iyirmi üçüncü günlərini əhatə edən dörd bayram var idi. Amma bu gün iranlılar yalnız yanvar ayının ilk gününü qeyd edirlər ki, bu da ilk qışın ən uzun gecəsi, payızın son gecəsi, qövsün sonu və təntənənin başlanğıcıdır. İndiki İranda yalda bayramına qədimlər inanırdılar ki, bu gecə pis mələk "Həriman" yaxşı mələklə döyüşür.

​Bu uzun döyüşdə yaxşı mələklər şeytana qalib gəlirlər. Günəşin yenidən doğulmasından sonrakı səhər işığın zülmət üzərində qələbəsi başlayır. Ancaq Yəlda gecəsi sadəcə əylənmək və xatirələri nəzərdən keçirmək deyil. Yuxarıda göstərilən adətlərdən əlavə, öz yemək adətlərini də ehtiva edir. Yəlda süfrəsində digər qidalar arasından müəyyən qidaların seçilməsi və bu qidaların vurğulanması təkcə adət deyil, həm də müəyyən qidalanma məqamlarına riayət olunur.

 Qarpız: Yəlda süfrəsinin əsaslarımdan biri də həmişə cazibədar şəkildə bəzədilmiş qarpız meyvəsidir. Bəs niyə qarpız? Yəldə gecəsində bir yerdə olmaq və rəhm namazı qılmaq ailə üzvləri arasında yaxınlıq və sevgini artırır. Qarpız yayın istisini və hərarətini xatırladır. Uzun qış boyu Yalda gecəsində bir az qarpız yesəniz, soyuq və xəstəlik sizə qalib gəlməyəcəyinə inanılır və bu inanc A, B, C vitaminləri ilə zəngin olan qarpızın xüsusiyyətlərinə uyğundur.

Nar: Bu meyvə Yəlda süfrəsində xoşbəxtlik və bərəkət rəmzidir.Nar meyvələri qədim zamanlardan qan əmələ gətirən meyvələr kimi tanınırdı.Nar şirəsini rəngi solğun olan və köklükdən əziyyət çəkən insanlara içmək tövsiyə olunurdu.

Çərəz: Yəlda gecə çərəzinə püstə, badam, qoz, fındıq daxildir və ölkənin bəzi bölgələrində qurudulmuş meyvələrdən də Yəlda gecə çərəzi kimi istifadə edilir.Fındıq ən sağlam qəlyanaltı kimi tanınır və yüksək lifə malikdir, qəbizlik, piylənmə və mədə və bağırsaq xərçəngi də daxil olmaqla bütün xərçəng növlərinin müalicəsində çox təsirlidir.

Qışın başlanğıcı gecəsi Sistanda Çeleh gecəsi və ya İran mədəniyyətində hər bölgədə özünəməxsus adət və ənənələri olan Yəldə gecəsi adlanır. Yalda sözünün mənası doğum deməkdir, qədim iranlılar hesab edirdilər ki, Yalda gecəsində günəş doğacaq, günlər uzanacaq və ilahi nurun şüaları parlayacaq. Payızın sonu qışın başlanğıcı gecəsi adlanırdı. Mehrin və ya günəşin doğulması böyük bir bayram idi. Buna görə də ilin dekabr ayının 31-ni günəşin doğulduğu ay olaraq adlandırırdılar.

Dövrümüzün bir çox tədqiqatçıları bunun iranlıların adət-ənənəsi və mədəniyyəti olduğuna və Rişqinin də bu inanclardan uzaq olmadığına inanırlar.Sistanda bunlardan başqa aylarla adlanan qəməri günləri də olub və indi də var. Sistanın ağ saçlıları, həmçinin Şəvval ayından qədim xronologiya və təqvimin başlanğıcı var.

Sistanda çillə gecəsinə qabaqcadan hazırlaşırdılar, Sistanda böyüklərin əlləri ilə böyük ziyafət verilir, bu gecədə süfrəni yeməklər (əvvəllər hazırladıqları ləzzətlər) qarpızlarından bəzəyirdilər. Elbadan və Kahdanın saman gəlirdi.Qışda çöl adlanan şirin, dadlı bostanları və qarpız tumları və yarımçıq buğda ilə ətin qaynadılması ilə hazırlanan dadlı və qidalı şirinak tozunu köçürərdilər.

Bu çox tonik qidada günəşdə əldə edilən məhlul qurudulur və sonra əllə qovrulur və əlavə olaraq bu gecə üçün toz, şirəli və qovrulmuş yulaf və əllə qovrulmuş şirin kartofun birləşməsindən “Seto” adlı daha bir dadlı toz hazırlanıb.

Bu gecə üçün hazırlanan digər ləzzətli və qış yeməyi isə yaxşı xurma ilə bu gecə üçün hazırlanmış müşkdə çatdırılan sarı heyvani yağın və təbii ki, hər cür duzlu qarpız tumlarının birləşməsindən hazırlanan Duşu (doşab) adlanır. Ailə üzvlərinin Sepid Moyanın evinə və böyük süfrəyə getdikləri zaman bu gecəyə qoyduqları qovunlar və təbii ki, Sistan narları, qocalar bu gecəni ailə və ağsaqqalların əhatəsində keçirib köhnə nağılları, “Şahnamə”ləri dinlədilər.