Şeyx Səfiəddin Ərdəbili Kompleksi — UNESCO siyahısında yer alan İranın dünya irsi abidəsi
Şeyx Səfiəddin Ərdəbili Kompleksi — UNESCO siyahısında yer alan İranın dünya irsi abidəsi
Şeyx Səfiəddin Ərdəbili türbəsi təkcə tarixi bir abidə deyil, həm də İran tarixinin gedişatına yön vermiş şəxsiyyətlərin dəfn olunduğu müqəddəs bir məkandır.
Şeyx Səfiəddin Ərdəbili və Səfəvi dövlətinin mənəvi təməli
Şeyx Səfiəddin Ərdəbili (1252 və ya 1253–1334-cü illər / hicri təqvimi ilə 650–735) İran tarixində mühüm yer tutan bir şəxsiyyətdir. O, Avropanın orta əsrlərin qaranlığına qərq olduğu bir dövrdə yeni bir sufi təriqəti quraraq, yalnız öz dövrünə deyil, sonrakı əsrlərə də dərin təsir göstərmişdir. O, Səfəvilər sülaləsinin banisi olan nəslin ulu babası sayılır. Bu sülalə İran tarixinin ən parlaq dövrlərindən birinə rəhbərlik etmişdir.
Bu gün Şeyx Səfiəddin daha çox onun xanəgahı və türbəsi ilə tanınır. Bu kompleks UNESCO-nun Dünya İrsi Siyahısına daxil edilmiş və hazırda Ərdəbil şəhərinin Ala Qapı (Əli Qapı) meydanında yerləşir.
Şeyx Səfiəddin Ərdəbili, Şeyx Zahid Gilaninin müridi olmuş, lakin sonradan onun dünyagörüşünü dəyişdirərək öz müstəqil təriqətini – Səfiəvi sufi məktəbini yaratmışdır. Bu təriqət sonrakı əsrlərdə çox geniş yayılmış və Səfəvi nəslinin siyasi yüksəlişinə zəmin yaratmışdır.
Hətta Şah İsmayıl Səfəvi uşaqlıqdan atasının sufi təlimləri ilə böyümüş, 6 yaşında “sufi ə’zam” adlandırılmış, 13 yaşında isə Ərdəbilə – ulu babasının məqbərəsini ziyarət etməyə gedərkən artıq yeddi min müridə sahib olduğu qeyd edilir. Bu rəqəmin dəqiqliyi mübahisəli olsa da, hadisə Şah İsmayılın fitri zəkasının və Şeyx Səfiəddinin təlimlərinin xalq arasındakı nüfuzunun göstəricisidir. Məhz bu iki amil Səfəvi dövlətinin yaranmasına və İran tarixinin yeni bir mərhələyə qədəm qoymasına səbəb olmuşdur.
Şeyx Səfiəddin Ərdəbili kompleksi — memarlıq və mənəvi irsin qovuşuğu
UNESCO-nun Dünya İrsi Siyahısında yer alan bu kompleks yalnız bir türbədən ibarət deyil. Burada məscid, kitabxana, xəstəxana, su anbarı, çörəkxana, inzibati otaqlar və aşxana kimi hissələr də mövcuddur. Lakin bütövlükdə bu ansambl “Şeyx Səfiəddin Ərdəbili türbəsi” kimi tanınır.
Binanın bəzi hissələri hələ Şeyx Səfiəddinin sağlığında tikilmiş və onun xanəgahı – yəni sufilərin ibadət və tənhalıq üçün toplaşdığı yer kimi istifadə olunmuşdur. Onun vəsiyyətinə əsasən, vəfatından sonra məhz bu xanəgah onun məzar yeri olmuşdur. Zamanla bu yerin müqəddəsliyi artmış və əsrlər boyu sufilərin toplanma məkanına çevrilmişdir.
Burada yalnız Şeyx Səfiəddinin deyil, Şah İsmayıl I və Çaldıran (1514), eləcə də Şirvan (1547) döyüşlərində həlak olmuş bir sıra sərkərdələrin də məzarları yerləşir. Kompleksin genişləndirilməsi Şah Təhmasib I dövründən (1514–1576) başlayaraq Səfəvilərin sonuna qədər davam etmişdir.
Bu səbəbdən, Şeyx Səfiəddin Ərdəbili türbəsi yalnız bir dini ziyarətgah deyil, həm də Səfəvi dövrü memarlığının və incəsənətinin parlaq nümunəsi hesab olunur.
Kompleksin əsas hissələri:
1. Giriş və həyət
Ala Qapı meydanının qərb tərəfində ikitağlı taxta qapı yerləşir ki, bu da türbənin böyük və yaşıllıqlarla bəzədilmiş həyətinə açılır. Həyətdə iki hovuz vardır – ehtimal ki, onlar Səfəvilər dövründə tikilmişdir. Divarlarda bir neçə tağ və tağça bəzəkləri mövcuddur. “Çilləxana” adlanan hissə hazırda istifadəsiz qalıb, lakin əvvəllər sufilərin 40 günlük tənhalıq və mənəvi təmizlik dövrünü keçirdikləri yer olub.
2. Qəndilxana (Şamlıq zalı)
Kompleksin əsas həyəti “Qəndilxana həyəti” kimi tanınır. Döşəməsi parlaq daşlarla döşənmiş, mərkəzində isə 12 bucaqlı hovuz yerləşir. Bu hovuzun forması bəzi mənbələrdə XII İmam rəmzi, bəzilərində isə XII Qızılbaş tayfası ilə əlaqələndirilir. Qızılbaşlar Səfəvi dövlətinin qurulması və davamlılığında mühüm rol oynamış sufi döyüşçülər idi.
Nəfis Şeyx Səfi xalçası və ya "Ərdəbil xalçası"
Qəndilxana sufilərin Qurani-Kərim oxuyub təfsir etdikləri əsas ibadət zalı olub. Adı, orada işıqlandırma üçün istifadə edilən “qəndil”lərdən (yağ lampalarından) gəlir. Mövcud tavan XIX əsrdə, Qacarlar dövründə köhnə tavan söküldükdən sonra yenidən tikilmişdir.
Burada bir zamanlar məşhur “Şeyx Səfi xalısı” (yaxud “Ərdəbil xalısı”) sərilmişdi. Bu xalı 1539-cu ildə Məqsud Kaşani adlı sənətkar tərəfindən təmir olunmuş və onun adı ilə tarix xalının küncünə yazılmışdır. 1893-cü ildə xalı İrandan çıxarılaraq İngiltərəyə aparılmış və hazırda Londonun Viktoriya və Albert Muzeyində saxlanılır.
3. Cənnətsəra məscidi
Həyətin şimal tərəfində yerləşən Cənnətsəra məscidi səkkizbucaqlı formaya malikdir və minbəri yoxdur. Görünüşünə əsasən, bu məkan əvvəllər sufilərin toplantı yeri olmuşdur. Bəzi tədqiqatçılar hesab edir ki, o, əvvəl açıq səma altında olub, daha sonra Şah Abbas I dövründə üstü örtülmüşdür. Kompleksin ən böyük günbəzi bu məscidə məxsusdur.
4. Çinixana
Kompleksin ən qədim hissələrindən biri Çinixanadır. Qəndilxana və Cənnətsəradan da əvvəl tikildiyi güman olunur. Mənbələrə görə, bu hissə sufilərin toplanıb mənəvi söhbətlər apardığı yer olub.
Ev üçün zərif çini qablar
Şah İsmayılın türbəsi
Səfəvi dövlətinin banisi və ən qüdrətli hökmdarlarından biri olan Şah İsmayıl, 2,5 x 3,5 metr ölçülü kiçik bir otaqda dəfn olunmuşdur. Bu otağın üzərində kiçik bir günbəz yerləşir və daxili qızılı naxışlarla bəzədilmişdir. Şah İsmayılın məzarının üzərində incə oyma işləri ilə diqqət çəkən taxta sandıq yerləşir. Bu sandıq Səfəvi dövrü ağacoyma sənətinin nadir nümunələrindən biri hesab olunur və onun incəliklə işlənmiş ornamentləri o dövrün sənətkarlıq səviyyəsini nümayiş etdirir.
“Allah Allah” günbəzi
Bu günbəz öz adını xarici səthində dəfələrlə təkrarlanan “Allah” kəlməsindən almışdır. “Allah Allah” günbəzi Şeyx Səfiəddin Ərdəbilinin məzarının üzərində ucaldılmışdır. Şeyx Səfiəddinin vəfatı dövründə (XIV əsr) məzarların üzərinə günbəz tikilməsi ənənəsi mövcud olmasa da, ehtimal olunur ki, bu günbəz Səfəvilər dövründə, Şah İsmayıl və ya onun varisləri tərəfindən inşa etdirilmişdir. Türbənin daxili səkkizbucaqlı formada tikilmiş və memarlıq baxımından yüksək zövqlə işlənmişdir. Türbənin mərkəzində Şeyx Səfiəddin Ərdəbilinin məzarı yerləşir.
Bundan əlavə, həmin məkanın daxilində Şeyx Heydər – Şeyx Səfiəddinin atası – və bir neçə digər məşhur sufi şeyxinin məzarları da mövcuddur. Bu türbə həm dini-sufi irsin, həm də Səfəvi memarlığının simvolik rəmzlərindən biri kimi, Ərdəbilin və ümumilikdə Azərbaycanın tarixi-mədəni irsində xüsusi yer tutur.
“Allah Allah” günbəzi
Hərəmxana
Bu hissə Şeyx Səfiəddin tərəfindən onun həyat yoldaşının və ailə üzvü olan qadınların dəfni üçün inşa edilmişdir. Bu bölmədə ümumilikdə 10 məzar mövcuddur.
Şeyx Səfiəddin Ərdəbili türbəsinin milli və beynəlxalq qeydiyyatı
Şeyx Səfiəddin Ərdəbili türbəsi kompleksi 2010-cu ildə (hicri-şəmsi təqvimi ilə 1389-cu ildə) YUNESKO-nun Dünya İrsi Siyahısına daxil edilmişdir. Bundan xeyli əvvəl, 1932-ci ilin əvvəllərində (1310-cu il hicri-şəmsi ilə) bu abidə İranın milli tarixi abidələri siyahısına daxil edilmişdi.
Beləliklə, bu kompleks təkcə dini-sufi mərkəz deyil, həm də İran və Azərbaycan mədəniyyət tarixinin ən dəyərli memarlıq irslərindən biri kimi beynəlxalq səviyyədə tanınmışdır.
