Xəyyam Nişaburi

Xəyyam Nişaburi (hicri 426-502 / miladi 1047-1233) filosof, riyaziyyatçı, astronom, İran şairi.

“Xəyyam” ləqəbi ilə tanınan Nişaburlu hüccətül-həq hakim Əbu əl-Fəttah Ömər ibn İbrahim Xəyyam Nişaburda doğulub. Səlcuqlu imperatorunun müasiri, sarayıa həkim və astronom idi. Astronomiya və tibblə yanaşı, fəlsəfə, riyaziyyat və fəlsəfədə də mahir idi. Onun sağlığında şöhrəti poeziyasına deyil, müdrikliyinə görə olub. Müasirləri Xəyyamı İbn Sinanın ali kikmətində və astronomiya qanunlarında əmin sayılardı.

Xəyyam Məlik şahın əmri ilə Əbu Abbas Lukəri və Əbul fəth Xazini ilə rəsədxana bünövrəsini qoymuşlar. Ölümündən sonar cəsədi İmamzadə Məhruq yanında Nişaburda dəfn edildi.  

Bu gün Xəyyamın şöhrəti onun rübailəri ilə bağlıdır, halbuki qədim mənbələrdə o, “alim, riyaziyyatçı və astronom” kimi qeyd olunur. Şeirləri yazmaq üçün rübai forması seçimi onun şəxsiyyəti ilə yanaşı, fəlsəfəsinə də uyğun gəlirdi. Onun rübailəri çox sadədir və böyük mənalar ehtiva edir. Bu rübailərdə Xəyyam öz fəlsəfi fikirlərini ifadə edir. Onun rübailərinin sayı 57, bəziləri isə 66 hesab olunur.

Xəyyamın rübailərinin qeydə alındığı ən qədim mənbə hicri 555-ci ildə yazılmış Zəhiri Səmərqəndinin yazdığı Sindbadnamə əsəridir (miladi 1160) və orada sayı 5 rübaiyə çatır.

İlk dəfə olaraq Fitzgerald English rübailəri ingilis dilinə tərcümə etdi. Ərəb və fars dillərində olan digər əsərlər arasında cəbr və qarşıdurma risaləsi, varlıq risaləsi, “Novruznamə” və s. adını çəkmək olar.