Hər çağda öz aləmində cərəyan yaradan şəxsiyyətlər zühur edir. Bu şəxsiyyətlər nə qədər fikir və təfəkkür adamlarıdırsa, xalq arasında tarixi təcrübələrə və xarizmatik hərəkətlərə malik olsalar, öz cəmiyyətlərində və zamanlarında bir o qədər təsirli ola bilərlər. 20-ci əsrdə bu şəxsiyyətlərdən biri də İran İslam İnqilabının lideri İmam Xomeyni (r) idi.

Ruhullah Musəvi Xomeyni hicri şəmsi 1281-ci ildə İranın Xomeyn şəhərində anadan olanda heç kim onun bir gün siyasi, dini və mədəni aləmdə böyük dəyişiklik yarada biləcəyinə inanmırdı, lakin tarix ona bir çox hadisələri göstərdi. Ondan elmi, siyasi və dini sahədə əsaslı dönüş və cərəyan yaratmağı bacaran mübariz, zəhmətkeş və dinamik şəxsiyyət yaratdı.

İmam Xomeyni (r) Birinci Dünya Müharibəsi hadisələri, İranda Qacarlar sülaləsinin süqutu, Pəhləvi dövrünün başlanğıcı və İranda onların hakimiyyətinin möhkəmlənməsi, siyasi qruplar arasında siyasi çəkişmələr, Pəhləvi dövründə ruhanilərin sıxışdırılması, ruhanilərin təcrid olunması, İkinci Dünya Müharibəsinin başlaması , Rza Xanın süqutu, Üçüncü Dünyada millətçilik, Müsəddiq və Ayətullah Kaşaninin qiyamı, 28 avqust 1943-cü il dövlət çevrilişi, Müttəfiqlərin İrana gəlişinin şahidi olmuşdu. İran və Rza xanın süqutunu öyrənmiş və bu hadisələrin bəzilərində rol oynamış , İranın mədəniyyətini, siyasətini və tarixini düzgün təhlil edə bilmişdir. Ona görə də İrandakı bütün bu təcrübədən sonra ömrünün sonunda onu dünyanın ən nüfuzlu və davamlı şəxsiyyətlərindən birinə çevirən hərəkətlər etdi.

Bütün bunlarla yanaşı, yaşadığı yerdə bəzi məzhəb hadisələrinin və dövrün hökmdarlarının zülmünə şahid olmuş, atasının öz dövrünün zalımlarına qarşı apardığı mübarizəni yaxından görmüş və ölkə daxilindəki işlərdən tam xəbərdar olmuşdur. O, ölkə və xalq arasında , İran daxilində idi.

İmam Xomeyninin şəxsiyyətinin xüsusiyyətlərindən biri də onun gənc yaşlarında dini elmlərə diqqət yetirərək, Ayətullah Burucerdi, Hacı Şeyx Əbdülkərim, Ayətullah Xansari kimi alimlərin hüzurunda təhsil alaraq ictihad səviyyəsinə və fiqhin zirvəsinə çata bilən elmi nüfuzu idi. Eyni dini və elmi sima ilə İranda İran və İslam mədəniyyətini və adət-ənənələrini hədəfə almış, İran mədəniyyətinin məhvinə sadiq olan ziyalılar və şəxslərlə tədricən üz-üzə gəldi. 27 yaşında hövzələrdə fəlsəfə dərsi verməyə başlamış, fəlsəfə ilə yanaşı, nəzəri irfan, əməli irfan, fiqh və fiqhin əsaslarını öyrətmiş, 27 yaşında zəhməti nəticəsində səhər duasını şərh edən kitab yazmışdır.

İmam Xomeyni ruhani libasında elmi və dini fəaliyyətlə məşğul olsa da, qeyri-dini hökumətlərin xalqın din və əqidəsini zəiflədə biləcəyinə inandığı üçün siyasi cərəyanları heç vaxt diqqətdən kənarda qoymur və Pəhləvi hökumətində də bunun əsaslı kökləri var idi. Buna  görə də İranda dövrün ictimai və siyasi problemlərini anladı və dövrün hökumətlərinə və siyasi cərəyanlarına müraciət etdi, buna görə də o, Kəşf əl-Əsrar kitabını yaza bildi və o dövrün ziyalıları ilə qarşılaşmaq üçün siyasi və sosial həllər təqdim etdi.

Əgər qəbul etsək ki, insanların dəyərləri, əqidə və əqidələri mədəniyyətlərin əsas elementləridir, İmam Xomeyni İslam xalqlarının görkəmli şəxsiyyətlərindən biri olmalıdır ki, dünyada ən böyük və ən mühüm siyasi və mədəni inqilablardan birini yarada bilsin. O, öz zamanında mədəniyyəti cəmiyyətin əsas sütunu hesab etmiş və mədəniyyətə özünəməxsusluğun verilməsinin insana özünəməxsusluq bəxş etdiyinə inanmış və insanı kainatdakı bütün varlıqların əsli hesab etdiyi üçün insan tərbiyəsinə ən çox əhəmiyyət vermişdir.

İmam Xomeyni mədəniyyəti ictimai dəyişikliyin əsası və prinsipi hesab etmiş və bu əsasda İslam İnqilabının əvvəlində Mədəni İnqilabın Ali Şurasını yaratmış, universitetlərdəki dəyişikliklərə əsas vermiş, universitetlərə və elm mərkəzlərinə diqqət həmişə diqqət mərkəzində olmuşdur. Universitetlərin insan yaratdığını və buna görə də onların əhəmiyyətinin bütün digər mərkəzlərdən daha vacib olduğunu vurğulamışdır. O, hər zaman vurğuladı ki, biz hərbi və siyasi müdaxilədən qorxmuruq, əksinə, Qərbin mədəni hökmranlığından qorxuruq.

O, İslam və İran mədəniyyətinə dərindən bələd idi və məhz bu biliklə belə bir dəyişiklik xalqın ruhunda və şüurunda işləmiş və inqilabı özününkü hesab edən və onu var gücü ilə qoruyan bir xalq yaratmışdır. Millət, xalq, ayaqyalın, məhrum kəlməsi heç vaxt İmamın sözlərindən çıxmamışdır və xalq hakimiyyətin ən mühüm sütunu hesab edilmişdir və buna görə də İranda dini demokratiya tarixinin alnına onun “tərəzi millətin rəyidir” qızıl cümləsi həkk olunmuşdur.

İmam Xomeyninin şəxsiyyətinin digər görkəmli xüsusiyyəti onun İslam xalqları arasında dirçəlişçi rolu idi. O, İslam ideyaları ilə milli rəftarları qarışdırmırdı və onun bəzi hərəkət və çıxışları təkcə İran üçün deyil, bütövlükdə İslam ümməti üçün idi. Çıxışlarında ən çox “müsəlman ümməti” kəlməsi işlədilirdi ki, bu da onun dini məsələlərdə süni coğrafi hüdudlardan çıxmasına dəlalət edir, İslam dünyasını və İslam dünyasının birliyini düşünürdü. Onun üçün şiə və sünnilərin birliyi və ixtilaflardan çəkinmək vacib idi. İslam dünyası və İslam dünyasında dini ideyaların həyata keçirilməsi haqqında düşündü. İmam Xomeyninin fikirləri pak insan fitrətindən qaynaqlandığı üçün heç bir xüsusi niyyət olmadan dünyaya yayıldı. Ədalət, özünə qayıdış, İslam dünyasının birliyi, mədəniyyətə orijinallıq, mədəni işğalın qarşısının alınması, xalqların yerli və dini mədəniyyəti, müstəmləkəçiliyin və istibdadın inkarı, istənilən yolla zülmü inkar etmək, aparteidin inkarı, tövhidə hidayət və s. İmam Xomeyni hərəkatını universal edən şüarlardan idi və bəlkə də bu gün dünyada İmam Xomeyninin hərəkət və ideyaları nisbi belə olsa təsir etməyən yer yoxdur.  

İmam Xomeyninin “Vilayəti-Fəqih” nəzəriyyəsi, dini demokratiya, İslam hökuməti, dini və siyasi legitimlik, İslam insan haqları, İslam düşüncəsi, İslam məzhəblərinin yaxınlaşması və s kimi dini, mədəni və siyasi ideyaları bu gün də dünyada ciddi şəkildə müzakirə olunur. Ona görə də İmam Xomeyni şəxsiyyətinin mədəni və dini cəhətlərini bilmək üçün onun kitablarını və düşüncələrini öyrənmək lazımdır.

Belə bir şəxsiyyət İranın düşüncə və tarixində köklənmədən öz hərəkatına başlaya bilməzdi və buna görə də tam dini, mədəni və siyasi yetkinlikdən sonra 1342-ci ildə siyasi hərəkatına başladı və 15 xordad 1342-ci il qiyamı Pəhləvi rejiminə ən mühüm zərbə oldu və ciddi şəkildə yatırılırdı, lakin İmam Xomeyninin sonrakı hərəkətləri üçün qığılcım oldu. 1343-cü ildə amerikalılara siyasi toxunulmazlıq verilməsi məqsədi ilə Kapitulyasiya Qanunu qəbul ediləndə İmam Xomeyninin tarixi nitqi söylənilir və nəticədə dövrün hökuməti buna dözə bilməyib və İmamı Türkiyədə Bursaya sürgün etmək məcburiyyətində qalır.

Pəhləvi rejiminin bu hərəkəti ilə İmam Xomeyninin siyasi hərəkatı ciddi şəkildə başladı və bir il Türkiyədə olduqdan sonra İmam İraqda Nəcəf Əşrəfə getdi və 13 il Nəcəfdə dini elmlərdən dərs dedi və eyni zamanda dini və siyasi biliklərini inkişaf etdirdi. 1977-ci ildə oğlu (Mustafa Xomeyni) şəhid oldu. 1978-ci ildə İmam Fransaya getdi və Fransadan siyasi hərəkatını davam etdirdi. Bir neçə aydan sonra 78 yaşında İrana gəldi və camaat tərəfindən  şövqlə qarşılandı. İnsanlar onu ilahi bir nemət kimi şövqlə qucaqladılar və dövrün hökuməti və Pəhləvi heç nə edə bilmədi və ölkədən qaçmağa məcbur oldu və “haqq gəldi və batil getdi” şüarı dərk olundu. Yəni haqq gəldi və batil getdi.

İmam Xomeyninin İranda hakimiyyətdə olduğu 10 il 4 ay ərzində Qərb dünyasının köməyi ilə İraq rejiminin İrana qarşı 8 illik müharibəsi tətbiq edilmiş və İrana qarşı onlarla sui-qəsd və qəsd planları İrana qarşı hazırlanmışdır. Ancaq xalq liderini qiymətli bir dürr kimi ətəyində saxladılar və milyonlarla insan İmam Xomeyninin ideyalarını həyata keçirmək üçün misli görünməmiş şəkildə canlarını və mallarını qurban verməyə hazır idilər və qələbənin sirri də bu idi. O, 14 xordad 1368 ci ildə Allah dəvətinə ləbbeyk deyib əbədiyyət aləminə qovuşdu və bəşər tarixində o vaxta qədərki ən böyük dəfn mərasimi qeydə alındı. İmam Xomeyninin dəfn mərasimi 10 milyondan çox insanın iştirak etdiyi dünyanın ən sıx dəfn mərasimi kimi Ginnesin Rekordlar Kitabına düşüb. Beynəlxalq şəxsiyyəti və cvə təsirinə görə 1979 cu ildə taymz jurnalı tərəfindən ilin adamı seçilib.

Yekun və diqqətçəkən məqam budur ki, İmam Xomeyni öz fikirlərini elmi və etibarlı dini mənbələrə əsaslanaraq bəyan etmiş , nəfsi və əxlaqi yönümünü təkmilləşdirməklə xalqa təqdim etmişdir. Şəhid Mütəhhəri, Şəhid Beheşti , Ayətullah Xamenei, mərhum Haşimi; Şəhid Bahünar və s. kimi tələbələr yetişdirdi və onların hamısı İmama olan eşq ilə çalışdılar və ondan sonar həmin eşqi və vəfadarlığı Ayətullah Xamneyiyə göstərdilər və bütün qəlbləri və canları ilə İmam Xomeyninin və ondan sonra da eyni məhəbbət və sədaqətin sağlam ideyaları əsasında İslam hökumətinin əsaslarını qurmağa çalışdılar. Ayətullah Xameneiyə və İmam Xomeyni kimi elmi, əxlaqi və dini sima dünyada bu gün də milyonlarla insanı heyran edir və buna görə də 43 ildən sonra və çoxsaylı beynəlxalq təzyiqlərə baxmayaraq, İranda dini hakimiyyətin əsasları möhkəmdir və xalq buna sadiqdir.

Purmərcan - iyun 2022