Müqəddəs Stepanos Kilsəsi, İranın Şimal-Qərb Sərhədi Yaxınlığında Dünya İrsi

Müqəddəs Stepanos Kilsəsi, İranın Şimal-Qərb Sərhədi Yaxınlığında Dünya İrsi

Müqəddəs Stepanos Kilsəsinin gözəlliyi və qədimliyi onu İranın şimal-qərbindəki ən görməli tarixi abidələrdən birinə çevirmişdir.

Ermənilər Tehran, İsfahan, Şiraz, Rəşt və Ərak kimi şəhərlərdə məskunlaşan İran xristianlarının ən böyük qrupudur. Şərqi Azərbaycan əyaləti İranda ermənilərin məskunlaşdığı əsas mərkəzlərdən biridir. Onlar çox qədim zamanlardan bu bölgələrdə yaşayırlar və onların burada mövcudluğundan çoxlu sayda əhəmiyyətli tarixi abidələr qalmışdır. İran ermənilərinin ikinci ən mühüm kilsəsi (Qara Kilsədən sonra) kimi tanınan Müqəddəs Stepanos Kilsəsi də həmin abidələrdən biridir. Kilsə Culfa şəhərindən 17 kilometr qərbdə və Araz çayının cənub sahilindən üç kilometr aralıda, "Qızıl Vəng" və ya "Qırmızı Monastır" adlanan yerdə yerləşir.

Sankt Stepanos eramızın 36-cı ilinin sonlarında Qüdsdə daşqalaq edilən xristian müqəddislərindən biri idi. O, xristianlığın ilk şəhidlərindən sayılır və bütün dünyada kilsələr onun adı ilə adlandırılıb.

Müqəddəs Stepanos Kilsəsinin Tarixi

Müqəddəs Stepanos Kilsəsinin dəqiq tikilmə tarixi bəlli olmasa da, onun adının çəkildiyi ən qədim mənbənin 649-cu ilə (miladi) aid olduğu düşünülür. Bu da bəzilərinin kilsənin əsasının xristianlığın yayılmasının ilk dövrlərinə aid olduğunu iddia etməsinə və onun yaşını 1800 ildən çox qiymətləndirməsinə səbəb olmuşdur.

Bəziləri hesab edir ki, 976-cı ildə (hicri-qəməri 366) Aşot Baqratuninin Ermənistanda hökmranlığı dövründə ermənilərin dini rəhbəri olan katoliqikos Xaçik, Balakan arxiyepiskopunu Müqəddəs Stepanos Monastırının (Vənginin) rəhbəri seçdikdən sonra, kilsə padşahın vəsaiti hesabına bu yerdə tikilmişdir. Kilsənin memarlıq üslubu onun X-XII əsrlərdə (miladi) (hicri-qəməri IV-VI əsrlər) qurulması ilə bağlı fərziyyəni gücləndirir.

Arazın şimal sahilində Müqəddəs Stepanos Kilsəsinə bənzər bir kilsə tikilmişdir. Buna görə də bəziləri hər iki kilsənin tikilmə tarixini eyni dövrə və Arazın hər iki tərəfində hökmranlıq edən bir hökumətin zamanına aid edirlər.

Bu kilsə mövcudluğu boyunca təkcə bir ibadət yeri kimi tanınmayıb, həm də rəssamların, filosofların, tarixçilərin, alimlərin toplaşdığı, xristian keşişləri və rahibləri yetişdirən bir mərkəz olmuşdur. Müqəddəs Stepanos Kilsəsində çox sayda xəttatlar fəaliyyət göstərmiş və kitabların üzünü köçürməklə məşğul olmuşlar. Onlarla yanaşı, bəzi rəssam və zərxan (təzhibçi) sənətkarları da burada olmuş və onların əsas vəzifəsi kitabları bəzəmək olmuşdur. Bu tarixçə Müqəddəs Stepanos Kilsəsini erməni xəttatlarının fəaliyyət mərkəzlərindən biri kimi məşhurlaşdırmışdır ki, onların əsərlərinin böyük hissəsi hazırda Ermənistan və İtaliya kitabxanalarında saxlanılır.

Müqəddəs Stepanos Kilsəsinin Memarlığı və Xüsusiyyətləri

Müqəddəs Stepanos Kilsəsinin memarlığı Urartu, Parfiya və Roma dövrlərinin memarlıq üslublarının birləşməsidir. Bu memarlıq üslubu həm də "Erməni üslubu" kimi tanınır. Tikilinin inşaat üsulu və mədəni dəyəri Müqəddəs Stepanos Kilsəsini ermənilərin məşhur mərkəzlərindən birinə çevirmişdir.

Kilsənin həkk olunmuş günbəzi uzaqdan görünən ilk hissəsidir. Kilsə, erməni dilində "Vəng" adlanan daş hasarın içərisində yerləşir. Binanın əsas girişi onun qərbində yerləşir və divarlarının müxtəlif yerlərində daş üzərində barelyeflər görünür.

Binanın Hissələri

Binanın ən diqqətçəkən hissələrindən biri, cənub divarına bitişik mərtəbədəki eyvanın üzərində yerləşən zəng qülləsidir. Bu qüllənin üzərində, qırmızı daşdan hazırlanmış səkkiz silindrik sütun üzərində gözəl başlıqlarla bəzədilmiş, piramidal formalı, səkkizbucaqlı günbəz yerləşir.

Kilsənin əsas ibadətgahı 16x12 metr ölçülərində bir otaqdır. "Ocaq Daniyal" (Əcaq Daniyel) isə kilsənin şimal divarına bitişik, 6 metr enində və 20 metr uzunluğunda olan bir zaldır. Bu zal yığıncaqlar və xaç suyuna salma mərasimləri üçün istifadə edilirdi.

Həmçinin, binanın bir hissəsində kilsənin və ermənilərin tarixindən bəhs edən bir muzey yaradılmışdır.

Binanın Bərpası

Müxtəlif dövrlərdə, o cümlədən 1643-1655-ci illər arasında (hicri-qəməri 1053-1066) və Səfəvi və Qacar hökmranlığı dövründə binada təmir-bərpa işləri aparılmışdır. Binada 1829-cu ildə (hicri-qəməri 1245) o vaxtkı padşahın vəliəhdi Abbas Mirzənin Dərəşam bölgəsindəki bir kəndi satın alaraq kilsəyə vəqf etdiyini göstərən bir kitabə var. Dərəşam hazırda tərk edilmiş bir kənddir.

2005-ci ildə binanın son bərpa işlərindən birində kilsənin iki tağının arasından sümüklər aşkar edilmişdir ki, bəziləri onların bir neçə müqəddisə aid olduğunu düşünür.

 Müqəddəs Stepanos Kilsəsinin Milli və Dünya Səviyyəsində Qeydiyyatı

Müqəddəs Stepanos Kilsəsi 1962-ci ildə İranın Milli İrs Siyahısına daxil edilmişdir. Bir müddət sonra bu kilsənin sənədləri, Zor Zor və Qara Kilsə ilə birlikdə, "İran Erməni Kilsələri Kompleksi" adı ilə YUNESKO-ya göndərilmiş və nəhayət, 2007-ci ildə Dünya İrsi kimi qeydə alınmışdır.