Yalda gecəsi ilə tanışlıq

 

Giriş

Təxminən bir neçə min ilə yaxındır ki, payızın son gecəsi, ilin ən qaranlıq və ən uzun gecəsi olan Yəlda gecəsi iranlılar tərəfindən qeyd olunur və bu yaddaqalan gecədə müxtəlif ayin və mərasimlər birlikdə keçirilir. İranın müxtəlif şəhərlərinin bu barədə özünə məxsus adət ənənələri var.

Günəşin ekvatordan ən böyük məsafədə olduğu gecə və nəticədə Yerin şimal yarımkürəsində qış, cənub yarımkürəsində isə yay gəlir. Qış gündönümü min illər boyu qədim ritualların keçirilməsi üçün bəhanə olmuşdur. Qədim İranda bu, Şəbi Çille, yəhudilər arasında Hanukkanın, xristianlarda isə Milad bayramının bəhanəsi sayılır. Amma bu rituallardan başqa hər ölkənin mədəniyyətində ilin ən uzun gecəsini yaşatmaq adətləri var. Yəlda sözü Sasanilər dövründən, onlar suriyalı yazıdan (əlifba sağdan sola) istifadə etməyə meylli olduqları vaxtdan istifadə olunur. Yəlda - Milad ilə eyni, semit dilindən fars dilinə gələn  gün və ya doğum deməkdir. Bilinməlidir ki, İranın bir çox yerlərində, xüsusən də cənub və cənub-şərqdə ilin ən uzun gecəsini adlandırmaq üçün Yəlda gecəsi əvəzinə Çillə gecəsi mürəkkəb sözü işlədilir. Yalda gecəsinin qeyd edilməsi tamamilə canlı bir bayramdır və dünyanın bütün xristianları bu bayramı Məsihin doğum günü adı altında qeyd edirlər. Yalda və qışın ilk uzun gecəsi və ilin ən uzun gecəsində keçirilən mərasim çox qədim tarixə malikdir və Mehr tanrısı ilə bağlıdır. Böyük Çillə, Xürrəm Ruz bayramı olan Deyin 1-dən Bəhmən ayının 10-a qədər davam edir. Bu günlərdə soyuğun intensivliyi daha çox olur, daha sonra bəhmən ayının 10-dan martın 20-nə kimi davam edən xırda soyuqlar gəlir və soyuqlar get-gedə azalır.

Keçmişdən günümüzə Yəlda gecəsinin xüsusi adətləri

Qədim İranın ən mühüm gecələrindən biri də qədimdən iranlılar üçün böyük maraq və əhəmiyyət kəsb edən Yəlda gecəsidir. Bu gecədə ölkənin hər yerində insanların keçirdikləri şadlıq və şənliklər uzun gecə sayılır. Bu gün də nəinki dəyərini itirməmiş, hətta iranlıların nəzərində çox xüsusi yer tapmışdır.

Yəlda gecəsi ilin ən uzun gecəsi olub, payızın son günü olan Azər ayının 30-da günəşin batması ilə qışın ilk günü olan Deyin 1-də günəşin doğması arasındakı vaxta uyğun gəlir. şimal yarımkürəsində qış başlayır gecə daha qısa, gündüz isə daha uzun olur.

Yaldada od yandırmaq

Od yandırmaq qədimlərin nəzərində işığın və günəşin rəmzi olduğundan, bəziləri bunu qaranlığı və pis ruhları aradan qaldırmaq üçün bildiyi üçün qaranlığı və şeytan qüvvələri qovmaq üçün od yandıraraq isti bir atmosfer yaratmışlar.

Yalda gecəsində hekayələr və dastanlar oxumaq

Yalda gecəsində ailələr yığışıb ağsaqqalların şeir və nağıllarını oxuyurlar. Qəhrəmanları pərilər,cinlər,heyvanlar olan qeyri-real və kiçik hekayələr və sözsüz ki,hər bir uşaöın onlara qulaq asması xoş və cəlbedicidir.

Hər bir şəhərin və ya vilayətin mədəniyyətindən asılı olaraq, özlərinə aid əhvalatlar danışılır, məsələn, Hüseyn Kürd Şəbüstəri hekayəsi Azərbaycanlılar arasında, Şahnamə hekayətləri isə xorasanlılar arasında geniş yayılmışdır.

Yalda gecəsində Hafiz falı və Şahnamə oxumaq

Yəlda gecələrində Şahnamə oxumaq və Hafiz falına baxmaq iranlıların başqa bir əyləncəsidir və kimsə Hafiz falına baxmaq istəyirsə niyyət edir və məclisin ağsaqqalı ondan xahiş edir ki, bu, cümləni desin: Ey Hafiz Şirazi, sənsən hər sirrin kəşfçisi, Mən fal sitəyirəm, mənə nəzər et...

Sonra divanı açıb yuxarı sağ tərəfdəki beyti oxuyur, əgər beytin ortasına rast gəlsələr, fala qəzəlin əvvəlindən, yəni arxa səhifədən oxuyurlar. Beyt oxunur şərh edirlər, məzmunu müsbətdirsə, bu yaxşı əlamətdir, mənfidirsə, pisdir.

Həmçinin “Şahnamə”nin oxunması çoxdan məşhur olan Yəlda gecəsinin ayrılmaz proqramlarından biridir. Ailənizdə belə bir insanın olması böyük şans sayılır.

Yəlda gecəsinin süfrəsinin bəzənməsi

Yəlda gecəsi süfrəsini müxtəlif yeməklər və qəlyanaltılarla qurmaq, nar, qarpız və digər qəlyanaltılar kimi xüsusi qoz-fındıq və meyvələrin yer aldığı bu unudulmaz gecənin rituallarından biridir. Maraqlıdır ki, keçmişdə süfrə Məyəzd adlanırdı əsas tərkib hissələrindən biri olan süfrədə xüsusi quru və təzə meyvə və qoz-fındıqlardan və ya zərdüştilikdə deyilən Lorəkdən istifadə edilirdi. Bu bayramın digər komponentlərindən  ətirlərə, buxurlara və balzama işarə edə bilər. Bərsam gümüş metaldan, misdən və ya xüsusi bitki budağından hazırlanmış dua qabıdır.

Yəlda gecəsi üçün xüsusi meyvələr

Yəlda gecəsinin əsas meyvəsi nardır, çünki qədimlər onu bərəkət mənbəyi hesab edirdilər və dənələrinin çoxluğuna görə bu yozumu irəli sürmüşlər, həm də qırmızı rəngi günəşin və xoşbəxtliyin rəmzidir. Süfrədə nar yemək Yəlda gecəsi onun bulaşıcı sehrinin təsirinə inanmaqdan irəli gəlirdi ki, nar yeyib ona müraciət etməklə özlərində bərəkət və bərəkət gücünü artırsınlar.

Nar meyvəsinin müqəddəsliyi qədim zamanlardan hər kəsə sübut olunub, hətta adı əfsanələrdə çəkildiyi üçün dünyanın əsas dinləri arasında özünəməxsus yeri olub. Zərdüştilikdə nar müqəddəs sayılır və o, Minovi ağaclarından sayılır və onun budaqlarından və meyvələrindən zərdüştilərin dini mərasimlərində istifadə olunduğunu bilmək maraqlıdır.

Qarpıza gəlincə, nar kimi, Yəlda gecəsinin ən özəl meyvələrindəndir, amma burada ortaya çıxan sual budur ki, qarpızın yeyilməsi bir az qəribə deyilmi?.. Bilməlisiniz ki, qarpız kimi yay meyvəsi qırmızı rəngindən əlavə istiliyi xatırladır və yayın istisi də günəşin simvoludur.

Əlbəttə ki, portağal, alma, xurma, armud və hətta balqabaq kimi digər meyvələr və sitrus meyvələri də istifadə edilə bilər.

Yəlda gecəsində İranın bəzi şəhərlərinin fərqli adətləri

Xorasan

Kəf şirniyyatı və ya kafzani hazırlamaq Xestan və köhnə Xorasan coğrafi bölgəsində Çillə gecəsinin rituallarından biridir. Bu ənənəvi şirniyyat və ya şərbət növüdür. Xorasan-Rəzəvi və Cənubi Xorasan vilayətlərində Çillə gecəsində xüsusi ayinlərindən biri də “əl çalma” mərasimidir.

Bu mərasimdə bu ölkədə “Bix” kimi tanınan Çubak adlı bitkinin kökü suda isladılır və bir neçə dəfə qaynadıqdan sonra “Təğər” adlı iri gil qaba tökülür. Ailənin kişiləri və gəncləri sözügedən mayeni “daste gez” adlı nazik nar ağacının çubuğu ilə bərk köpük halına gələnə qədər saatlarla qarışdırırlar və bu iş soyuq mühitdə edilməlidir ki, sözügedən maye köpüklənsin və sonra bərkiyir, quruyur. O İsfahanın gəzi (şirni növü) kimi olur. Sonda hazırlanmış köpükə şəkər şirəsi qarışdırılaraq yeməyə hazır olur və qoz və püstə ilə bəzədildikdən sonra qonaqların xidmətinə götürülür. Bu arada bir qrup gəncin bir-birinin üstünə ataraq, köpüyü bir-birinin başına və üzünə sürtərək döşəməni şirinləşdirmədən qonaqlara xoşbəxtlik qatmağa icazə verilir.

İranın başqa bir bayramı Çille temmuzdur ki qızış obrazıdır və bu ilin ən uzun günüdür ki, hələ də Cənubi Xorasanda qeyd olunur.

İsfahan

İsfahanlılar hesab edir ki, İrandakı Çilə iki hissəyə bölünür, biri böyük Çilə, digəri isə kiçik Çilədir.

Deyin 1-dən Bəhmən ayının 10-a kimi ilk çilə vaxtıdır, lakin kiçik çilə bəhmən ayının 10-dan bəhmən ayının 30-na kimi davam edir. Çilə gecəsi və onun qeyd edilməsi müxtəlif bölgələrdə fərqlidir. İsfahanda, bu gecə Çille zari (qadın) adlanır. Lakin müxtəlif şəhər və rayonlarda bu gecənin adət və mərasimlərinə görə Çillə\ dayı (kişi) kimi tanınır.

Niyə bu gecənin cinsini ehtiva etdiyi sualına cavab olaraq deyilir ki, əvvəldən cisim və canlıların qadın və erkək, yaxud erkək və dişi cinsləri olub və bu günlər və gecələr ona görə belə adlandırılıb.

İsfahanlılar Çilə gecəsi adlanan iki gecəni qeyd edir və bu gecələrin öz adətləri var. Bu gecələr ailələrin isti iştirakı ilə keçirilir. Yumru  formasına görə qarpız günəşin simvolu sayılır və onu masalarında qoyurlar.

 

Kəhliluye və Boyərəhməd

Bu gecədə bütün qohumlar bir yerə toplaşır ki, ailənin ən yaşlı üzvü onlar üçün “Metil” mahnısını oxusun.

Metil insan tərəfindən qorunub saxlanılan uzun və əfsanəvi bir hekayədir.Yağışlı və qarlı qış keçirmək üçün süd və düyü kimi yerli yeməklər bişirirlər.

Bu gecə əhali kasıb qonşulara yemək aparmaq adət olan "Kase Behra" adlanan mərasim var.

Yəlda gecəsində onların məşhur və ənənəvi yeməkləri Kardü şorbası, şöle maş və şilə badamdır. 

Mazandaran

Mazandaran vilayətinin şəhər və kəndlərində Çillə gecəsi bayramına iki gün qalmış onun qeyd edilməsinə hazırlıq görülür. Axşam ailə üzvləri toplaşıb stul ətrafında əyləşirlər. Süfrəyə xüsusi olaraq meyvə və qoz-fındıq yığırlar. Portağal, əzgil, qovrulmuş noxud, kişmiş, şirin badam, naringi, alma, şirin limon, qovun, şəkər qamışı, Mazandaranın “Poşte zig” və “Pis Qandel” adlı xüsusi şirniyyatları Yəlda gecəsinin süfrədə olan nemətlərindəndir.

Qohumlar bir müddət söhbət edərək, zarafatlaşırlar. Sonra Hafizdən bir nəfər orada olanlara fal açır. Hafizin divanı yoxdursa və ya savadı yoxdursa,  qoz falı edirlər kürsüyə qozla dolu böyük bir nimçə qoyurlar.

  Çillə gecəsinin sonunda hər kəs gözünü yumur, əl uzadıb beş-altı qoz götürüb evinə gedir, niyyət edib qozu yastığının, döşəyinin altına qoyur. Səhər yuxudan duranda qozu bir-bir sındırar, əgər qozun ləpəsi yaxşı və ağ olsa, əlaməti yaxşıdır və niyyəti yerinə yetmişdir.

Tunakabonda və onun kəndlərində 40 növ nemətin Çillə gecəsində olması lazım olduğuna inanılır, amma qarpız əsas meyvədir və olmalıdır. Çünki Çilə gecəsində qarpız yemək yayın istisini azaldar.

Əvvəllər evlərin çoxunda Hafiz və Şahnamə kitabları olurdu, amma savadlı adamların az olduğu yerlərdə Əmiri oxuyucusu kimi tanınan bir şəxs Əmiri olurdu falıa baxırdı . Bu şəxs 80-100 Əmiri beytini əzbər bilən bu şəxs olurdu. O, ailə üzvləri üçün fala baxırdı. Falçılıq üsulu da belə idi. Bu gecədə hər kəs küpə sancaq və ya üzük kimi bir simvol atar, təmizlik və gözəllik rəmzi olan balaca qızlar isə əllərini küpün içinə salar və Əmiri üçün nişanı çıxarırdılar. Əmiri sahibi üçün iki misra oxuyardı.

Şiraz

Çilə gecəsi bəzi ailələr kluk götürürlər, bu geniş ağızlı qab idi və yağ, şirə, nar pastası və ya turşu tökürlər.

Bu, qadınlar üçün xüsusi falçılıqdır, məclisin ortasına qabı gətirmək adətdir və qadınların hər biri onun içinə bir əşya qoyur, sonra balaca bir qız qabağa gəlir və qabı tutur və əşyalardan birini çıxarır və başqalarına göstərir.

Sonra bir savadlı qadın yerli mahnılar oxuyur və hər kəs mahnıdan öz nəticəsini çıxarır, yerli mahnılar əvəzinə Hafizin bəzi şeirlərindən istifadə olunur.

Bu gecə qonağınız olmaqdan məmnunam

Mən sizin dam ətrafında göyərçin kimiyəm

Qonağa qarşı üz turşutma

Allah bilir sabah harda olacağıq

Kürdüstan

  Çilə gecəsindən bir neçə ay əvvəl Sənəndəclilər bu gecənin süfrəsində əsas süfrələrdən biri olan Kələk Turş  hazırlamaq üçün Sarab Qamış kəndindən hazırlanmış xırda qovunları sirkəyə qoyurlar.

Həm də qışa bir neçə ay qalmış üzüm salxımları zirzəmidə , kölgədə və tavandan asılır ki, buna “Anu”  deyirlər.

Bu gecənin yeməyi ümumiyyətlə yarpaq və kələmdən dolmasıdır və onun arasına ət qoyulur. Çilə gecə yeməyinə dolmadan əlavə, nar pastası və üzüm suyu, ayran, qatıq, yerli yağ , soğan və turş yemiş daxildir.

 

Həmədan

Çilə  gecəsi bütün ailə üzvləri bir yerə toplaşanda evin xanımı Çilə gecəsi üçün olan qozu kişmişi, qarpızı, qarpız və yemiş tumunu gətirib kürsüyə qoyur.

İynə falı

  Yemək bitəndən sonra bir parça təzə parça gətirirlər, şeiri mükəmməl əzbərləyən, şeir söyləyən yaşlı qadın və balaca və məsum qız eyni parçaya iynə taxırlar. Məclisdə olanlar niyyət edir. Hər şeirin oxunub bitməsindən sonar qızın sancdığı iynə (təbii ki, başqaları iynə yerini görməməlidir) şeirə xasdır və hər hansı bir niyyəti olan hər kəs onlardan şeirə xas olan birini seçir və şeiri öz niyyətinin cavabı hesab edir.. Gətirdiyimiz bu şeirlər fal üçün oxunan şeirlərə misaldır:

* Küçədə xoşuma gəldin, qısa gül idin, uca etdim, turş gül idin, limon suyu kimi, qənd kimi şirin etdim ey gül

* ağ quş idim püstə ağacına daş atdım qanadım qırıldı ey fələk mənə qanad ver uçum Şiraz qapısına oturum

* Səhər tezdən güllərə baxmağa getdim, Gördüm bir qoşa bülbül oxuyur, İlahi, nə vaxta qədər səbr edib, dözəcəyəm?

* Küçəyə girib rəqs etdin, bizə bir bıçaq, bir kisə, bir qəmə verdin. Buçaq qəmə və kisə mən və sən kimi düşüb, Qurban bayramına düşüb

Bəzi ailələrdə Çilə gecəsini ailə böyüyünün evinə toplanmaq adətdir, əlbəttə hər kəs öz imkanı daxilində meyvə və bu gecəyə aid digər məhsullardan gətirir.

Qurbanəli Purmərcan

İran İslam Respublikasının Azərbaycandakı səfirliyinin Mədəniyyət Mərkəzinin sədri