Qızılbaşların ənənəvi geyimlərinin mədəni və ayin elementləri

Qırmızı rəngin istifadəsi, Qızılbaşların ənənəvi geyimlərinin əsas xüsusiyyətidir.

Qızılbaşlar, İranın şimalında yerləşən Golestan vilayətinin ənənəvi xalq qruplarından biridir. Golestan vilayətinin mərkəzi Qorqan şəhəridir və burada təxminən 1.8 milyon insan yaşayır. Bu vilayətin mühüm xüsusiyyətlərindən biri, burada yaşayan müxtəlif xalqların (məsələn, Türkmənlər, Qazaqlar, Qızılbaşlar, Tatlar və s.) varlığıdır. Golestan vilayətinin əhalisinin əksəriyyəti kənd təsərrüfatı və heyvandarlıqla məşğuldur. Maraqlı olan odur ki, bu sahələrdə ənənəvi üsullar hələ də geniş şəkildə tətbiq edilir və bu sahələrə dair köhnə ayinlər hələ də yerinə yetirilir. Etnik müxtəliflik və ənənəvi həyat tərzi, Golestan vilayətində 80-dən çox milli və iki dünya miqyaslı mədəni irs nümunəsi olaraq qeydə alınmasına səbəb olub. Bu irs nümunələrindən altısı Qızılbaşlara aiddir: Dutar çalmaq və düzəltmə bacarığı, nəmədmalıq, Qələqafə kuklalarını düzəltmək, ənənəvi geyim tikmə bacarığı, sinə çəkmə mərasimi və Qızılbaşların Henna bayramı. Burada isə Qızılbaşların ənənəvi geyimlərinə diqqət yetirəcəyik; yüz illər ərzində kişilər və qadınlar tərəfindən fərqli ehtiyaclara uyğun olaraq təkminləşdirilmiş gözəl və rəngarəng geyimlərə.

Qızılbaşlar Xalqının Tarixi Yoxlanması

Tarix kitablarında, Qızılbaşlar XVI əsrdə Səfəvi İmperiyasının hərbi qüvvələrinin əsasını təşkil edən və imperiyanın qurulmasında mühüm rol oynayan bir xalq olaraq tanınırlar. Bu fakt da Qızılbaşların əsrlər əvvəl cəsarət və döyüşçülük ruhu ilə tanındığını göstərir. Görünür, Qızılbaşlar ilk dəfə Səfəvi hökumətinin başlanğıc dövrlərində Sərəbd (hazırkı Gorgan) ərazisinə yerleşiblər. Qızılbaşların bu ərazidə yerləşdirilməsinin məqsədi İranın sərhədlərini qorumaq və köçərilərdən gələn hücumlara qarşı müqavimət göstərmək olub. Qızılbaşlar əvvəlcə dağlıq ərazilərdə məskunlaşıblar, ancaq zamanla düzənlik ərazilərə köçüblər. Hazırda Golestan vilayətinin şərq hissəsi, xüsusilə Ramiyan və Minudəşt şəhərləri Qızılbaşların əsas yaşayış məntəqələri hesab olunur.

Qızılbaşların Ənənəvi Geyimi: Mədəni və İdentifikasiya Elementi

Tarix boyunca Qızılbaşlar mədəni anlayışlarını və kimliklərini geyim vasitəsilə ifadə ediblər. Bu geyimlər zamanla onların mədəniyyətinin mühüm bir rəmzinə çevrilib. Qızılbaşların geyimlərindən onların sosial vəziyyəti, ailə vəziyyəti və bəzən gəlinin mehir qiyməti haqqında məlumat əldə etmək mümkündür. Qızılbaş geyimləri ümumiyyətlə ipekdən hazırlanır və qırmızı və bəzən bənövşəyi rəngdə olur. Bu geyimlərin bu qədər məşhur olması səbəbindən tarix boyunca onlara "Qəbüdəcə" də deyilib. Minudəşt şəhərində Qızılbaşların yaşadığı dövrlərdə, bu şəhər "Qəbüdəcə" kimi tanınırdı.

Qızılbaş geyimlərinin bəzəyi nağara tikmə, iynə tikmə və zolaq toxuma kimi sənətkarlıq işlərindən ibarətdir. Bu bəzəkləri Qızılbaş qadınları geyimlərin üzərinə işləyirlər. Qızılbaş qadınlarının geyimləri gömlek (Kinek), şalvar (Taman), müxtəlif növ cəbbə (məsələn, Külçə və ya Baharə), xüsusi qadın başlığı (Kulte), baş örtüyü (Yaxlıq), zəncir və muncuqdan düzəlmiş boyunbağı, paltolar və üçbucaq şəklində olan xüsusi baş örtüyü ilə tamamlanır. Qızılbaş qadınları kəmərlərinə "Çarşo" və ya "Çadarşəb" bağlayırlar ki, bu da onların belini qorumağa kömək edir.

Qızılbaş kişilərinin geyimləri qırmızı rəngdə olur və bununla yanaşı, onlar ağ rəngli geyimlər də geyirlər. Bu geyimlərə "Aq Taftan" (yəni, "ağ ipek") deyilir. Kişilərin geyimlərində başlıq və ipek şal da yer alır. Şal beldə bağlanır. Keçmişdə hər bir Qızılbaş tayfası özünə məxsus şal rəngi ilə fərqlənirdi. Qızılbaş kişilərinin ipek şalvarı (Taman) və qoyun yunu şalvarı (Çoxa) mövcuddur və bunlar mövsümə görə dəyişir. Kişilər həmçinin Çaruk adlanan ayaqqabı və ya Papiç geyirlər, bu geyimlər xüsusilə yolsuz ərazilərdə qoruyucu xüsusiyyət daşıyır.

Qızılbaşların Minudəşt və Ramiyan ərazisindəki geyimlərində bəzək və başlıqda müəyyən fərqlər var. Qızılbaş geyimlərinin tikilişində sadəlik üstünlük təşkil edir və bu sadəlik, geyimin yuvarlaq yaxalı olmasında da özünü göstərir.

Qızılbaşların Ənənəvi Geyiminin Milli Qeydiyyatı

Qızılbaşların ənənəvi geyimlərinin hazırlanması bacarığı 2019-cu ildə (1398-ci il) İranın Milli Mədəni İrs Siyahısına daxil edilib.