İslamdan sonrakı İran ədəbiyyatı (Şeir)

İslamdan sonrakı ədəbiyyatın rəsmi başlanğıcı Rudaki və Firdovsi kimi böyük şairlərin meydana çıxması ilə Xorasana və Mavərənnəhrə yayılan Samanilər və “Dəri Fars” dövrlərinə təsadüf edir. Bu dövrdə şeirin əsas forması əvvəlcə qəsidə, sonar qitə, məsnəvi və rübai idi.

Qəznəvilər dövründə dəri poeziyası söz və məna baxımından kamilliyə yaxınlaşsa da, bu dövrün poetik əsərləri arasında Firdovsinin “Şahnamə”si ən mühüm yer tutur.

Səlcuq hakimiyyətinin başlaması ilə qəsidə oxuma üslubu sadələşmiş, Sənai Qəznəvi və Şeyx Əttar Nişaburi kimi şairlərin yaradıcılığında təsəvvüf ,irfan və əxlaqi məsələlərin ifadəsi geniş yayılmışdır. Nizami Gəncəvi də bu dövrün ən böyük şairlərindən biridir.

Monqolların İrana hücumundan və fars şeirinin mərkəzinin Xorasandan İranın mərkəzi bölgələrinə köçürülməsindən sonra fars şeiri həm söz, həm də məna baxımından yeni dəyişikliklərlə üzləşdi və irfani poeziya son kamillik dərəcəsinə çatdı. Bu dövrdə məsnəvi və qəzəl çox məşhurlaşdı , fars ədəbiyyatı və şeiri sahəsində Sədi, Mövlana, Hafiz kimi böyük şəxsiyyətlər parladı.

Teymurilər dövründə fars poeziyası o qədər də inkişaf etməmişdir. Teymurilər dövrünün ən məşhur şairi Əbdürəhman Camidir.

Səfəvilər dövlətinin yaranması ilə şeirə və şairlərə diqqət azaldı və əksər şairlər Hindistana köç etdi. Bu, fars poeziyasında “hind üslubu” adlı yeni üslub yaratdı. Səfəvilərin dini siyasətinin nəticələrindən biri də Əhli-beyti (ə) mədh edən dini şeirin yayılması oldu ki, Möhtəşəm Kaşaninin tərkibbəndi də bunun davamlı nümunələrindəndir. Bu dövrün şairlərindən Vəhşi Bafuqi və Kəlim Kaşanini qeyd etmək olar.

Erkən Qacarlar dövründə şairlər arasında şeirin Əcəm İraq və Xorasanın qədim üslubuna qaytarılması ideyası hind üslub bazarını zəiflədən “Qayıdış Məktəbi” adlı hərəkatın və ya ədəbi məktəbin yaranmasına səbəb oldu. Vüsal Şirazi və Furugi Bəstami bu dövrün şairləridir. Çağdaş fars poeziyasının başlanğıcı sayılan məşrutə dövrünün başlanğıcında Mirzadə Eşqi, Pərvin Etisami, Məhəmməd Tağı Bahar kimi şairlər məşrutə ədəbiyyatının təməl daşını qoyublar. Nima Yuşicdən sonra müasir fars poeziyası onu dəyişdirdi. O, yeni mərhələyə qədəm qoydu və səkkiz onillikdə Əhməd Şamlu, Mehdi Axəvan Sales, Söhrab Sepehri və s. kimi şairlər yaradıcılığını tamamladılar.