Şəbüstər Cümə Məscidi, Qədim Şəhərdəki 700 İllik Bina

Şəbüstər Cümə Məscidi, Qədim Şəhərdəki 700 İllik Bina

Şəbüstər Cümə Məscidinin günbəzinin təbii fəlakətlərə, o cümlədən XIX əsrin sonlarında baş verən dağıdıcı zəlzələyə qarşı dayanması heyrətamizdir.

Şəbüstər Şərqi Azərbaycan vilayətinin qərbində yerləşir. Deyilənlərə görə, bu şəhristanda insan məskənlərinin tarixi Aryanlardan əvvəlki dövrə və Urartu hökmranlığı dövrünə (Miladdan əvvəl birinci minillik) gedib çıxır. Bu bölgədə İslamdan sonrakı dövrlərə (Miladi VII əsrdən sonra) aid tarixi əsərlər mövcuddur.

Şəbüstər Cümə Məscidinin Tarixçəsi

İslamın İrana gəlişindən sonra Cümə məscidləri hər bir şəhərin ictimaiyyət mərkəzi olaraq hadisələrin elan edilməsi və dini ayinlərin keçirilməsi üçün ən mühüm nöqtə hesab olunurdu. Bu məscidlər şəhərlərin ictimai və mədəni inkişafında mühüm rol oynamışdır və hələ də əsrlər keçməsinə baxmayaraq, öz əhəmiyyətini qoruyub saxlayır və insanların diqqət mərkəzindədir. Şəbüstər Cümə Məscidi də bu qaydadan istisna deyil. Bu məscid müxtəlif dövrlərdə, o cümlədən şəhər əhalisinin Osmanlılara qarşı mübarizələri dövründə çox fəal rol oynamışdır.

Keçmişdə Şəbüstər Cümə Məscidi bir bağ, bazar və hamamın yanında yerləşirdi. Bu məkanlar birlikdə şəhərin mərkəzində xidməti, istirahət və iqtisadi kompleks yaratmışdı. Məscidin əsas binası da bugünkündən daha geniş idi və kiçik bir meydanı, minarəni, giriş qapısını, günbəz otağını, sütunlu zalı (şəbistanı) və bir bağı əhatə edirdi. Bu məscidin ilkin binası Elxanilər dövründə (1256-1356 Miladi) tikilmişdi, lakin sonralar orada yaranan dağıntılar səbəbindən bir neçə dəfə təmir edilmişdir. Bu təmir işləri məscidin köhnə simasının dəyişməsinə səbəb olmuşdur.

Şəbüstər Cümə Məscidinin Memarlığı və Xüsusiyyətləri

Məscid 42 çarpaz (zərbi) günbəzli, sütunlu bir zal (şəbistan) şəklində tikilmişdir. 30 enli kərpic sütun bu 42 günbəzin ağırlığını daşıyır. Məscidin müasir dövrdə yaradılmış, taxta sütunları və minarə qülləsi (ma'zənəsi) olan bir eyvanı var. Məscidin ən qədim hissələrindən biri onun minarəsidir. Bu minarənin tikilmə tarixi XIV əsrin əvvəllərinə (Hicri Qəməri VIII əsr) gedib çıxır. Bu minarə də zaman keçdikcə zədələnmişdi, lakin bu yaxınlarda təmir edilmişdir. Elxanilər dövründən qalan daha qədim hissələrə məscidin aşağı hissəsindəki daş səki və qalıqlar daxildir. Şəbüstər Cümə Məscidinin günbəzi onun ən görməli və mühüm hissələrindən biridir. Günbəzin üzərində Səfəvilər dövrünə aid yazılar görünür ki, bu da məscidin Osmanlılara qarşı mübarizə aparanların əsas bazası kimi rol oynadığını göstərir. Şəbüstərin tarixi də məşhur alimlərin və ariflərin varlığını təsdiq edir ki, bu da şəhərin bir neçə əsr ərzində bölgənin ən mühüm elmi və dini mərkəzlərindən biri olduğunu göstərir.

Bu günbəz haqqında mühüm bir məqam, onun təbii hadisələrə, xüsusən də XIX əsrin sonunda bölgədə baş verən və bir çox binanı məhv edən dağıdıcı zəlzələyə qarşı davamlılığıdır. Günbəz otağının və eyvanın arxasında "Yeni Cümə Məscidi" kimi tanınan bir bina tikilmişdir. Görünür ki, Yeni Cümə Məscidinin tikintisi üçün Cümə Məscidinin bəzi hissələri dağıdılmışdır. Şərq eyvanının bir hissəsi və şimal hissəsindəki köhnə binalar bu hissələrə daxildir.

Məscidin girişinin iki tərəfində kərpic çərçivələr görünür ki, bunlar da girişin yeganə bəzək elementləridir. Girişdəki daş tağın üstündəki kitabələrdə məscidin Səfəvilər dövründə təmiri haqqında məlumatlar görünür. Bu kitabədə təmirin banisinin adı və təmir işinin aparıldığı il göstərilmişdir. Səfəvilər dövründə (XVI əsr Miladi) aparılan təmir zamanı Şəbüstər Cümə Məscidinin binası tamamilə yenidən qurulmuşdur, hətta onun girişi şimal hissədən şərq hissəsinə köçürülmüşdür. Daha sonra Qacarlar dövründə (XIX əsr Miladi) məscidə başqa hissələr əlavə edilmişdir ki, onların bəzi hissələri hazırda dağılmışdır. Məscidin şərq eyvanı və şərqindəki tağ Qacar dövrünün əlavələrinə daxildir.

Şəbüstər Cümə Məscidinin Milli Qeydiyyatı

Şəbüstər Cümə Məscidi 2011-ci ildə (1390-cı il Şəmsi) İranın Milli Abidələr Siyahısına daxil edilmişdir.