Möhtəşəm Araz Çayı

Möhtəşəm Araz Çayı

Araz çayı fars ədəbiyyatında ona çatmağın həqiqətə və biliyə nail olmağı mümkün edən bir yer kimi tanınır.

Bütün bəşəriyyət tarixində çaylar daimi məskunlaşma və mühüm sivilizasiyaların formalaşması üçün mərkəzlər hesab olunur. İranın ən şimal hissəsində, bol sulu və coşqun çay sayılan Araz çayının adı, toxunulmamış və gözəl mənzərələrindən başqa, çoxsaylı tarixi hadisələrlə də bağlıdır.

Araz Çayının Xüsusiyyətləri

Araz çayının uzunluğu mindən çox kilometrdir. Bu çay Türkiyənin Anadolu bölgəsindəki Bingöl dağlarından qaynaqlanır və Kür çayına tökülür. Bu çayın suyu nəticədə Xəzər dənizinə axır. Araz çayı Arpa çayı ilə birləşdikdən sonra İranın Naxçıvan Muxtar Respublikası, Ermənistan və Azərbaycan Respublikası ilə ortaq sərhəddini yaradır.

Araz Çayı, İranın Sərhəddi

Araz çayı "Türkmənçay" kimi məşhur olan müqavilədən sonra 21 fevral 1828-ci ildən (1206-cı il Şəmsinin birinci isfəndi) İran və Rusiya İmperiyası arasında sərhəd kimi tanınmışdır. Hazırda Araz çayının iki hissəsinin bir-birindən ayrılmasından təxminən 200 il keçməsinə baxmayaraq, çayın iki sahilindəki insanlar arasında ortaq adət-ənənələr mövcuddur ki, bu da onlar arasında mədəni ortaq nöqtələr yaradır.

Araz Çayının Adaları və Tikililəri

Araz çayının iki sahili arasında əlaqə yaratmaq və onun su axınından istifadə etmək üçün müxtəlif illərdə onun üzərində tikililər yaradılmışdır. İranın ən şimal-qərb bölgəsində, eyni adlı bir ərazidə tikilmiş "Poldəşt" adlı su bəndi, İran və Sovet İttifaqının birgə tikdiyi bu tikililərdən biridir. Xudafərin və Qız Qalası su bəndləri də İran və Azərbaycan Respublikasının əməkdaşlığı ilə Araz çayı üzərində tikilmişdir. Həmçinin, bu çayın üzərində Dəmir, Şose, Poldəşt, Xudafərin (İran və Azərbaycan Respublikası sərhəddi) və Nurdüz (İran və Ermənistan sərhəddi) adlı beş körpü yaradılmışdır.

Araz çayının ortasında 805 kiçik və böyük ada var ki, yerli dildə "Şam" adlanır və hamısı yaşayışsızdır. Sərhəd müqaviləsinə əsasən, 427 ada İrana, 382 ada isə Sovet İttifaqına (hazırda Azərbaycan Respublikasının bir hissəsi hesab olunur) verilmişdir. Bu müqaviləyə əsasən, çayın ən dərin hissəsi əsas sərhəd xəttidir və çayın bir neçə qola ayrıldığı yerlərdə, ən çox sulu qol sərhəd kimi qəbul edilmişdir.

Bütün bu adalar arasında yalnız bir neçəsinin xüsusi adı var, qalanları isə nömrələrlə adlandırılmışdır. Adətən, bu çayın əsas adalarından mal-qaranın yem təminatı üçün istifadə olunur.

Araz Çayının Adı və Fars Ədəbiyyatında Yeri

Araz çayı Türkcə (Türkiyə türkcəsi) "Aras", Azərbaycan türkcəsində "Araz" və erməni dilində "Araks" adlandırılır. Dilçilərin fikrincə, "Araz" ehtimal ki, "Araxs" (Araxs) sözündən Midiya dilində yaranmışdır ki, bu da "tez axan" mənasını verir; bu ad çayın suyunun sürətli axışına işarə edir. Ermənilər inanırlar ki, çayın adı əfsanəvi erməni nəsli Haykın böyük nəvəsi olan "Arast" ilə əlaqəlidir.

Hafiz, Mövlana və Nizami kimi böyük İran şairləri öz şeirlərində Araz çayına toxunmuşlar. Ümumiyyətlə, bu işarələrdə Araz çayı coşqun və bol sulu bir çay kimi təsəvvür edilmişdir. Həmçinin, İran şairlərinin fikrincə, Araz çayı həqiqətlərə çatmağın mümkün olduğu və mənəvi dərəcələrə yüksəlməyin mümkün olduğu bir yerdir. Hafizin dediyi kimi:

Ey səba, Araz sahilindən keçsən əgər, O vadinin torpağını öp və nəfəsini müşk et.

İran Təqvimində Araz Milli Günü

25 avqust 1941-ci ildə (1320-ci il Şəmsinin üçüncü şəhrivər) İkinci Dünya Müharibəsi zamanı Sovet İttifaqı və İngiltərə İrana qarşı quru və hava hücumlarına başladılar. İranın şimal-qərbindəki Culfa sərhəddində, Sovet qüvvələri Araz çayının dəmir körpüsündən keçərək İrana daxil olmağa çalışırdılar. Geri çəkilmə əmri verilsə də, "Serjant Müseyib Məlikməhəmmədi", "Seyid Məhəmməd Rasi Haşimi" və "Abdullah Şəhriyari" könüllü olaraq böyük təcavüzkar qüvvələrin qarşısında dayandılar və onları 48 saat sərhəddin arxasında saxladılar. Sovet ordusu yalnız bu üç sərhədçinin şəhid olmasından sonra körpüdən keçib İran torpağına ayaq basa bildi.

Üç əsgərin yaxşı təchiz olunmuş bir ordunun və onun qorxunc artilleriyasının qarşısında dayanması İranın müasir tarixinin eposlarından biridir. Bu qəhrəmanlığın şərəfinə, bu üç əsgərin şəhid olduğu yerdə büstlər və xatirə abidəsi tikilmiş və 25 avqust Araz Milli Günü elan edilmişdir.