Əli qübbəsi və ya Əbərkuh yüksək qübbəsi, min ildən sonra da möhkəm dayanır

Əbərkuh da Yəzd şəhəri kimi qədim tarixə və möhtəşəm abidələrə malikdir. Bu tikililərin mövcudluğu bu şəhəri İranın turizm sahəsində nümunəvi şəhərlərindən birinə çevirib. Əbərkuh şəhərində 400-dən çox tarixi əsər var ki, onların arasında 140-dan çox əsər İranın milli irs siyahısında qeydə alınıb. Abarkohun hündür günbəzi bu şəhərin tarixi əsərlərindən biridir, onun tikintisi Səlcuqlar dövrünə və Dilmian sülaləsinin hökmdarı dövrünə (m. 928-1052), lakin Səlcuqlular dövrünün əsərlərindən biridir. (1034-1194) siyahıda İranın milli irsi qeydə alınıb.

Əbərkuhun böyük günbəzi harada yerləşir?

“Əlinin günbəzi” və ya “Əlinin məzarı” kimi də tanınan Əbərkuh yüksək günbəzi, Abarkohun kənarındakı dağın zirvəsində yerləşən türbədir. Türbədən qısa bir məsafədə yerləşən Əbərkuh şəhər ərazisi onun tərəfdən yaxşı görünür. Böyük günbəzin Yəzd şəhərindən olan məsafəsi təqribən 130 km-dir. Min illik bu binanı görmək üçün Yəzd-Şiraz magistral yolu ilə getmək lazımdır. Əbərkuh şəhəri yaxınlığında böyük günbəz dağda yerləşdiyinə görə asanlıqla tanınır.

Əbərkuhun böyük günbəz memarlığı

Abarkohun İranın zəlzələyə meyilli şəhərlərindən biri olmasına və son min ildə orada çoxlu zəlzələlərin baş verməsinə baxmayaraq, böyük günbəz binası toxunulmaz qalmış və zədələnməmişdir. Bu gücün səbəbi xüsusi memarlıq, binanın daş əsası və günbəzin tikintisində istifadə olunan xüsusi materiallardır. Böyük Əbərkuh günbəzinin tikintisində daşdan tamamilə istifadə edilir və onların arasında gips, əhəng, qum və küldən (səruc və ya qum-əhəng məhlulu) məhluldan istifadə edilir. Bu xüsusi məhlul binanın möhkəmliyini xeyli artırmışdır. Belə ki, Səlcuqlular dövründən qalan tikililər arasında hündür günbəz ən sağlam nümunələrdəndir. Baxmayaraq ki, binanın istismar müddəti ərzində eramızın 1937 və 1977-ci illərində (miladi 1316 və 1356) onun üzərində bərpa işləri aparılmışdır.

Böyük günbəzin hündürlüyü yerdən 22 metrdir. Günbəzin içəridən tağının hündürlüyü 12 metrdir. Binanın əsas səkkizbucağının kənarları 4,5, 6,8 və 2,3 metrdir. Binanın divarları bəzəksiz günbəzin alt hissəsinə qədər qalxmışdır. Bu binanın bu üç cərgəli muqran və yazılardan başqa nə içəridə, nə də çöldə başqa bəzəkləri yoxdur.

Bina hündürlüyü yerdən iki metr olan kvadrat platformada yerləşir. Bu platformanın kənarlarından təxminən 40 sm kənarları var. Meydanın künclərində daha geniş üçbucaqlı platforma yaradılıb. Bu binanın səkkizguşəli quruluşu bu kvadrat platformada yerləşir. Bəzi ekspertlər bu prinsiplərə riayət edilməsini orada dəfn edilmiş adamın xatirinə hesab edirlər. Onların fikrincə, bina Səlcuqlular dövründə tikilib, lakin onun tikintisinin banisi Dilamian ailəsinə aid olduğu üçün binanın tikintisində Dilamiyalıların memarlığından istifadə olunub.

Binanın gövdəsi üç silsiləyə malikdir. Bu muqranların altında kufi xətti ilə iki kitabə görmək olar. Binanın gövdəsində XV əsrin sonlarında (hicri 10-cu əsrin əvvəllərində) tikildiyi ili göstərən kitabə görmək olar. Bu yazıya görə, Əli Ferozan adlı şəxs bu türbəni atasına xatirə olaraq tikdirmişdir. Atasının tam adı Nəsr bin Həsən bin Firuzan Dilminin (Səlcuqlar dövründə Əbərkuh hökmdarı) nəvəsi Əminəddin Şəms əl-Doulət idi.

Böyük günbəzin içərisi demək olar ki, boşdur. Məqbərənin içərisində içəridən daxil olmaq mümkün olan nisbətən geniş yeraltı var. Hazırda binanın içərisinə daxil olmaq mümkün olmasa da, onun çölünü ziyarət etmək mümkündür. Son illərdə böyük günbəzin ətrafı abadlaşdırılıb və ona daxil olmaq üçün pilləkən yaradılıb. Gecələr bu binanın işıqlandırılması ona gözəl effekt verir.

Əbərkuh Yüksək Qübbəsinin milli qeydiyyatı

Bu əsər Səlcuqlular dövründən (miladi 1034-1194) qalan əsərlərdən biri kimi miladi 1933-cü ildə (9 avqust 1312) İranın milli irs siyahısında qeydə alınmışdır.