Koroğlu dastanı, zülmə qarşı mübarizə və azadlıqsevərlikdən bəhs edən bir dastandır.

Koroğlu dastanı, öz dövrünün zalım hökmdarlarına qarşı aydın mübarizənin dastanıdır və ekspertlərin fikrincə, gerçək bir hadisəyə əsaslanır.

Həməsə Koroğlunun əfsanəsi, xalqın qəhrəmanlarını tanıtdığı, arzularını və ümidlərini əks etdirdiyi əfsanələrdən biridir. Bu əfsanələr, bir millətin şərəf yolunda irəlilədiyi yoldur. Böyük əfsanələr yalnız bir millətə məxsus deyil, eyni zamanda sosial nümunələrin əxlaqi dəyərlərini və böyüklüyünü də çatdırır. Bu səbəbdən insanlıq tarixinin ən böyük əfsanələri, məhz əfsanə xarakterli olanlardır.

Fars dilindəki ən böyük əfsanə, Firdovsinin Şahnamə əsəri hesab olunur, hansı ki, dünyanın ən böyük əfsanələrindən biri olaraq qəbul edilir. Lakin qədim İran torpaqlarında başqa əfsanələr də yaranmışdır. Bunlar arasında bəziləri tarixdəki real hadisələrə əsaslanır və bir xalqın tarixdəki bir dövründəki həyatını təsvir edir. "Koroğlu" bunlardan biri olub, xüsusən Azərbaycanlılar arasında çox məşhurdur.

Koroğlu dastanının tarixi kökü

Səfəvi sülaləsinin qurulması (16-cı əsr), İran mədəniyyəti və sənətində mühüm bir dövrün başlanğıcı oldu. Bu dövrdə, xəttatlıq və memarlıq kimi sənətlər böyük inkişaf etdi və şəhərlər, təhlükəsizliyin artması ilə inkişaf etməyə başladı. Azərbaycanın ən önəmli sənətlərindən biri olan "Aşıq musiqisi" bu dövrdə yayıldı və uzun illər boyu xalq arasında şifahi şəkildə nəsildən-nəsilə ötürülən hekayələr, aşıqlar tərəfindən müxtəlif tədbirlərdə təkrar olundu. Aşıqlar, səfərə çıxaraq müxtəlif şəhərlərdə hər hansı bir hadisə və ya hekayə eşidərək, onları digər insanlara çatdırırdılar; buna görə də aşıqlar, Azərbaycan xalqının şifahi mədəniyyətində ən mühüm elementlərdən biri hesab edilir.

Aşıq musiqisinin yüksəlişi, Azərbaycan kəndlilərinin "Xanlar" və "Paşalar"a qarşı üsyanı ilə eyni dövrə təsadüf edir. Bu üsyanın rəhbəri Koroğludur və Koroğlu, əslində bir aşıqdır.

Koroğlu dastanının xülasəsi

Səfəvi şahları paytaxtı İsfahan şəhərinə köçürdükdən sonra, Azərbaycan xalqı, Səfəvi sülaləsinin ən böyük dəstəkçiləri olmasına baxmayaraq, onlarla aralarına düşən nifaq nəticəsində çox əziyyət çəkdi. Şah Abbas, Azərbaycan xalqına qarşı çox sərt tədbirlər gördü. Lakin bu dövrdə, Ağdam adlı bir kənddə Alı Kişi adlı bir adamın oğlu Rövşənin rəhbərliyi altında bir üsyan qaldırıldı. Koroğlu  da, məhz Rövşənə bağlıdır.

Alı Kişi, atların baxıcısı olaraq tanınır, ancaq bir gün işə götürən şəxsi tərəfindən kor edilir. Bununla yanaşı, oğlu Rövşən ilə birlikdə uzun bir səyahətə çıxır. Səyahət etdikləri yerdə daşlı və dağlıq bir ərazidə yerləşirlər. Rövşən, atları və əfsanəvi at cinsi ilə yeni atlar yetişdirir və bu müddətdə ona aşıq musiqisi ilham verir. Bir müddət sonra, Alı Kişi ona göy daşından düzəlmiş bir qılınc verir və daha sonra ölür

Zamanla, Rövşən öz yerində, zalımlara qarşı mübarizə aparan bir mərkəzə çevrilir. Bu mübarizə zamanı "Aşıq Cənun" adında biri, Rövşənin ideyalarını daha geniş yaymaq üçün ona kömək edir. Nəticədə Rövşən, atlarını - "Qırat" və "Dürat" adlı atlarını - bu döyüşlərdə istifadə edir və çox keçmədən, Roşen, atalarının intiqamını alır, ancaq onun hədəfi yalnız intiqam deyil, bütün zəhmətkeşlərin azadlığına nail olmaqdır.

Koroğlu dastanının xüsusiyyətləri

Mütəxəssislər, Koroğlu dastanının ümumilikdə 21 hissədən ibarət olduğunu, amma hər birinin müstəqil olmasına baxmayaraq, bir bütün hekayəni meydana gətirdiyini bildirirlər. Bu 21 hissə, Koroğlunun uşaqlığından, onun romantik bir hadisəyə qarışmasına və zalımlara qarşı mübarizə aparmaq üçün göstərdiyi qəhrəmanlıq fəaliyyətlərini əhatə edir.

Koroğlu dastanı, aşıq musiqisi ilə əlaqəli olub, onun hissi və qəhrəmanlıq tərəflərini daha da vurğulamışdır. Bu hekayə həmçinin, müxtəlif dövrlərdə Azərbaycan xalqının adət-ənənələrini, yaşayış tərzini və dünya görüşünü də özündə əks etdirir. Əfsanə, uzun illər ərzində digər mədəniyyətlərə də yayılaraq, Türkmənlər, Özbəklər, Qəstəmanlar, Azərbaycan və Türkiyənin şifahi ədəbiyyatında eşidilməyə başlanmışdır.

Koroğlunun dastanının milli qeydiyyatı

Bu dastan 2012-ci ildə (1391-ci il) İranın Milli Mədəni İrs siyahısına qeydə alınıb.