Şahnaməoxumanın mədəni və tərbiyəvi cəhətləri

İranlılar Şahnaməoxumanı cəsarət, əxlaq və qəhrəmanlıq ruhunu gücləndirən bir fəaliyyət kimi qiymətləndirirlər.

Şahnamə oxuma ənənəsinin mədəni və tərbiyəvi tərəfləri

Şahnamə oxumanın başlanğıc nöqtəsini dəqiq təyin etmək çətin olsa da, bu ənənənin çox qədim tarixə malik olduğu şübhə doğurmur. Firdovsinin öz “Şahnamə”sində yazdığına görə, bu möhtəşəm əsərin yazılması 1010-cu il martın 8-də (hicri-şəmsi təqvimi ilə 400-cü ilin 19 isfənd ayında) tamamlanmışdır. Həmin dövrdə İran yadellilərin işğalı altında idi və çətin zamanlar yaşayırdı. Əksər şairlər saraylarda hökmdarları tərifləməklə dolanırdı (məlumata görə, Sultan Mahmud Qəznəvinin sarayında 400-dən çox şair onun mədhiyyəçiliyini edirdi), lakin dövrün ən böyük şairi olan Firdovsi belə bir yola getmədi. Onun dərdi İranın başıucalığı və fars dilinin yaşaması idi. Firdovsi anlayırdı ki, türklərin İran üzərinə hücumu zamanı fars dili qorunmasa, yox olmağa məhkumdur. O, bu böyük əsərində öz işinin dəyərini vurğulamış və "Şahnamə" tarix boyu İranın ən böyük irslərindən birinə çevrilmişdir. Bu qədər böyük və möhtəşəm bir əsərin ətrafında zamanla adətlər və ənənələr formalaşmış, "Şahnamə oxuma" onlardan biri olmuşdur.

Şahnamə oxumanın müxtəlif tərəfləri

Şahnamə oxuma — bu əsərin xüsusi ahəng və tonda, şeir formasında səsləndirilməsidir. Tarixən şahnaməxanlar (Şahnamə oxuyanlar) İran cəmiyyətində xüsusi mövqe tutmuş, hətta bəylərin və zadəganların məclislərinə dəvət olunaraq onlara dastanlar oxumuşlar. Əqidəyə görə, Şahnamə oxuma gənclərdə mərdlik və paklıq ruhunu gücləndirir və tərbiyə baxımından önəmlidir.

Şahnaməni İran mədəniyyətinin konstitusiyası adlandırmaq olar. Bu əsərdə vətənpərvərlik və əxlaq dərsləri verilir, keçmişin tarixi bu günün insanlarının gözü önünə gəlir. Bu baxımdan, Şahnamə oxuma doğruluq və dürüstlük dərsi, mənəvi təmizlik mənbəyidir. Firdovsinin söhbətləri yalnız qəhrəmanlıq və döyüşlərlə məhdudlaşmır, eyni zamanda insanın dəyişən halətləri və zaman-məkan dəyişiklikləri də bu şeirlərdə əksini tapır.

Şahnamənin 60 min beytinin tamamında vəzn (aruz) sabitdir. Firdovsi epik ifadələr üçün ən uyğun vəzni seçmişdir və bu da əsərin oxunmasını xüsusi qəhrəmanlıq tonu ilə müşayiət edir. Bununla belə, əsərdə emosional və kədərli hadisələr də yer alır və şahnaməxan səsini yüksəldib-alçaldaraq, sürətini dəyişərək dinləyiciyə bu halları çatdırır. Uğurlu bir şahnaməxan bu duyğuları düzgün çatdıra bilməlidir. O, mətnə dərindən bələd olmalı, musiqi və ahənglə işləməyi bacarmalı, həmçinin “Şahnamə”nin yazıldığı dövrün tarixi kontekstini bilməlidir.

Şahnaməxanlıq və nəqqallıq

Şahnaməxanlıq nəqqallıqdan fərqlidir. Nəqallar daha çox çayxanalarda çıxış edər, birbaşa tamaşaçı qarşısında danışardılar. Onlar bir çubuq (daşşəxsi və ya "çubuq") götürər, bir mövzu seçər və onu geniş şəkildə təsvir edərdilər ki, dinləyici həm öyrənsin, həm də əylənsin. Bəzən nəqqal da Şahnamədən hekayə danışa bilərdi, amma bu, mütləq deyildi. Nəqqal öz çıxışında canlanar, döyüş səhnələrində bir döyüşçü kimi hərəkət edər, əlindəki çubuğu qılınc kimi havada oynadaraq səhnəni canlandırardı. Hətta qəhrəman yaralananda yerə yıxılıb inildəyərdi.

Şahnaməxanlıq isə daha ümumi bir fəaliyyət sayılır və bir nəfərlik şoudan çox, kollektivlik daşıyır. İranın müxtəlif bölgələrində fərqli Şahnaməxanlıq üslubları formalaşmışdır. Bu üslublarda nəqallıqda olduğu kimi hiperbolik hərəkətlər azdır. Şahnaməxan əsasən səsi ilə duyğuları çatdırmağa çalışır, bədən dili isə daha az önəmlidir. Bəzi bölgələrdə Şahnaməxanlıq musiqi alətləri, məsələn kamança ilə müşayiət olunur və “Çahargah”, “Mahur” kimi muğam (maqam) ladlarında ifa edilir.