Termə toxuma, şah sarayı naxışları ilə qədim bir sənətdir

Hər bir region və coğrafiyanın əl işləri, həmin ərazinin mədəniyyətinin və sənətinin simvoludur. Yəzd, İranın çöl bölgələrindən biri olub, isti və quraq iqlimi ilə tanınır və burada termə toxuma, əl işləri arasında mühüm yer tutur. Termə, bu sənətin məhsulu olaraq çox gözəl və göz oxşayan, həmçinin İranın əsas hədiyyə seçimlərindən biridir. Termənin toxunma üsulu və istifadə edilən naxışlar o qədər gözəldir ki, Yəzdə turizmə gələnlər, şəhəri termə almadan tərk etməzlər! Yəzd əvvəllər İranın əsas toxuculuq mərkəzlərindən biri idi. Buna görə də, termə toxuma ilə yanaşı, zəri toxuma, şəməd toxuma, darayi toxuma, çadarşəb toxuma, dəsmal toxuma və ihrami toxuma kimi sənətlər də burada inkişaf etmişdir.

Termə tarixçəsi Termə, gözəl bir parça növüdür və tarixi Səfəvi dövrünün başlanğıcına (16-cı əsrin əvvəlləri) qədər gedib çıxır. Termə toxuma sənətinin banisi kimi Zərdüştlər qəbul edilir və bu parça növünün ilk istifadəsi, Zərdüşt inanclarına görə dini geyimlərdə olmuşdur.

Şah Abbas Səfəvi dövrü (1587-1629) termə toxuma sənətinin inkişaf etdiyi bir dövr kimi xarakterizə oluna bilər. Mövcud məlumatlara əsasən, bu dövrdə termə bazarı çox canlı idi və Qiyasəddin Naqşband Yəzdi, termə toxuma ustalarından biri olaraq, təxminən 600 sənətkarlara dərs vermişdir.

Termənin xüsusiyyətləri Termənin müxtəlif naxışları və bənzərsiz incəliyi, bu parça növünü digər parçalardan fərqləndirən ən əsas xüsusiyyətdir. Termə, yun və ya ipəkdən hazırlanmış ipliklərlə toxunur. Əsas rənglər, qırmızı, qəhvəyi, mavi və yaşıldır və bu rənglər üzərində Bətəcəqə, Şah Abbas gülü, ceyran buynuzu, əmiri, zolaqlı (məhərrəmələr), Bətəsəvr və Bətəbədəmi kimi naxışlar işlənir. Bu naxışlar, ənənəvi İslam incəsənətinin bir hissəsi olaraq tanınır və qədim dövrlərdən bəri İranın memarlığında istifadə olunmuşdur.

Bətəcəqə, termə parçasının ən məşhur naxışıdır. Bu naxışda, bükülmüş bir cökə ağacı təsvir edilir. Bu cökə, Zərdüşt inanclarında, Tanrıya (Əhuramazda) qarşı təvazökarlığı və İran dizaynının simvollarından biridir.

Termə növləri Termə, müxtəlif növlərdə istehsal olunur və hər biri toxuma və naxış baxımından fərqlənir:

• Kaşmiri: Termə növləri arasında ən keyfiyyətli sayılır və Bətəcəqə, ceyran buynuzu və ağac naxışları əsasən istifadə edilir. Kaşmiri terməsi, bir neçə növə malikdir və ən yüksək növü, termə zümrüdüdür. Mavi fon üzərində Bətəcəqə naxışları və zümrüd yaşılı rənginin istifadəsi bu növ terməni belə adlandırmağa səbəb olub.

• Termə şal zolaqlı: İki növdə istehsal olunur – dar və enli,

• Atabəki: Əsas materialı yumşaq yundur və kaşmiri termə ilə oxşardır,

• Çəhərqəd: Əsasən çanta və baş örtükləri üçün istifadə olunur və iki növü vardır: tərəncli və çiçəkli,

• Şal-bəndi: Arı yuvasına bənzər bir naxışa sahibdir və hər hücrədə bir çiçək və ya bətə yerləşir,

• Termə şal Kerman: Kermanda istehsal olunan termələrə ümumi bir addır,

• Yəzd: Zolaqlı naxışlarla toxunur. Şah Abbas gülü bu növ termənin əsas bəzəyidir

Termələr, istifadə olunan rənglərin sayı və toxumanın sıxlığına əsasən dəyərləndirilir. Nə qədər çox rəng istifadə edilsə və toxuma daha incə olsa, dəyəri o qədər artır. Yüksək toxuma sıxlığı olan termələr, yuyulmaya və günəş işığına qarşı daha çox dözümlüdür və daha uzun ömürlü olurlar. Əlbəttə ki, termədə bəzək və astar istifadə olunduğundan, toxuma çox diqqətlə aparılmalıdır.

Termənin toxuma üsulu

Bugünlərdə, sənaye maşınlarının yayılması səbəbilə, əl ilə termə toxuma azalır. Lakin keçmişdə termə toxuma işləri iki nəfərdən ibarət qruplar tərəfindən həyata keçirilirdi. Bu işə başlamaq üçün, əvvəlcə yun yuyulub, yağdan təmizlənirdi. Sonra, kükürd törəmələri ilə yun ağardılırdı. Bəzən də yunu otlaqda sərib, gecəylə çiçəklənən şehin onu udub, gündüz isə buxarlanaraq ağarmasına səbəb olurdular. Ağardıqdan sonra, yun rənglənməyə hazır olurdu və bu çox diqqət və həssaslıq tələb edən bir proses idi. Keçmişdə, rəngləmə təbii və bitki mənşəli boyalarla həyata keçirilirdi.
Bu mərhələlər tamamlandıqdan sonra, termə toxuma cihazının istifadəsinə gəlirdi. Köhnə cihazlar tamamilə ağacdan hazırlanır və termə toxuma ustası tərəfindən əl ilə qurulurdu. Yəzdə, bir neçə on il əvvəl, 500-dən çox termə toxuma cihazı mövcud idi.

Keçmişdə termənin əsas alıcıları saray əhli və nüfuzlu şəxslər idi, buna görə də termə daha çox zadəgan paltarlarının tikilməsində istifadə olunurdu. Lakin bu günlərdə termə, bəzək əşyalarının istehsalı, pərdə, mebel, çanta və ayaqqabı istehsalı kimi sahələrdə də istifadə olunur. Keçmişdə termə, sərmətoxuma və milli toxuma sənətləri ilə bəzədilir və bu ona əlavə gözəllik qatırdı.