Abade Münəbbətkarlığı: Dünya Miqyasında Məşhur və Unikal Bir İncəsənət

Münəbbətkarlıq, naxışların vurğulu şəkildə əsas üzərində meydana gəldiyi bir sənət növüdür. Bu sənət müxtəlif ilkin materiallar üzərində tətbiq oluna bilər, amma münəbbətkarlıqda ən məşhur və ən gözəl növü odur ki, bu, ağac üzərində oyma şəklində icra edilir. Ağacın cinsi nə qədər möhkəm və toxuması sıx olsa, münəbbətkarlıq o qədər gözəl və davamlı olur. Buna görə də, qoz ağacı, şəmşad və armud ağacları münəbbətkarlıqda geniş istifadə olunur.

Bəzi digər sənət növlərində də ağac üzərində işlər icra edilir, məsələn, tuncçuluq və naxışkarlıqda, burada da ağac üzərində oyma edilir, buna görə də onları münəbbətkarlığın xüsusi bir forması hesab etmək olar.

Münəbbətkarlığın adı haradan gəlib?

Münəbbətkarlıq adı "nəbat" və "yetişmək" sözlərindən götürülmüşdür. Belə ki, münəbbətkar sənətkar öz sənəti ilə, cansız olan ağac, daş və ya metal üzərində canlı bir bitki və ya heyvanın obrazını yaradır və ona həyat verir!

Münəbbətkarlığın tarixçəsi

Münəbbətkarlıq, bir çox digər əl işləri kimi, cəmiyyətin həyatında yaranmış və zamanla inkişaf etmişdir. Bu səbəbdən də onun dəqiq yaranma tarixini təxmin etmək mümkün deyil. Ancaq mütəxəssislərin fikrincə, Şirazın Cami-i Atiq məscidində (9-cu əsr) bir taxtada mövcud olan münəbbətkarlıq ən qədim mövcud nümunədir.

Bəzi tədqiqatçılar münəbbətkarlığı, İslamın İrana girməsindən əvvəl, yəni 7-ci əsrdə başlamış sayırlar. İslamın İranın məscid tikintisinə maraq göstərməsi ilə münəbbətkarlıq da digər sənət növləri ilə birlikdə inkişaf edib və zirvəyə çatdı. Münəbbətkarlıq, yalnız məscidlərin qapı və pəncərələrinin bəzədilməsində deyil, həm də minbər və Qurani-Kərim rəhlərinin hazırlanmasında istifadə olunurdu.

Lakin, münəbbətkarlıq sənətinin zirvə dövrü Səfəvilər dövrü (1501-1736) zamanı olmuşdur. Bu dövrdə bir çox sənətkarlar, bu hökümətinin paytaxtı olan İsfahanda toplanmış və o dövrün binalarının tikilməsində iştirak etmişdirlər. Qolpayqan şəhəri isə, İsfahandan yaxınlıqda yerləşir və zamanla münəbbət ustalarının əsas təcrübə mübadiləsi mərkəzinə çevrilmişdir.

Səfəvilər sülaləsinin süqutundan və İranda uzunmüddətli qarışıqlıqların meydana gəlməsindən sonra müxtəlif sənət sahələri inkişaf etməkdə çətinlik çəkdi. Bu səbəbdən də, münəbbətkarlıq sənətinin nümayəndələri əsasən Qolpayqan və Abadə şəhərlərində cəmləndilər və ölkənin digər bölgələrində bu sənətin nümunələrinə rast gəlinmirdi. Münəbbətkarlığa olan maraq, 20-ci əsrin əvvəlində azalmışdı, lakin həmin dövrdə sənətkarlar "gözəl sənətlər"ə olan marağın artması ilə yeni nəsil sənətkarlara dərslər verməyə başladılar və bu sənət yenidən canlandı.

Münəbbətkarlıq Abadədə

Abadə, ağac üzərində münəbbətkarlığın əsas sənət növlərindən biridir. Bu səbəbdən də, 2017-ci ildə Abadə şəhəri beynəlxalq ərazi göstəricisinin qeydiyyatını alaraq, Abadə münəbbətkarlığı, İranın qeyri-maddi mədəni irsi siyahısına daxil edildi. 2019-cu ildə isə Abadə, "Dünya Münəbbətkarlığı Şəhəri" adı aldı.

Bəzi statistik məlumatlara görə, bu şəhərdə 150-yə yaxın evdə və ya ticarət tipli münəbbətkarlıq atelyesi fəaliyyət göstərir və təxminən 5 min sənətkar bu sahədə işləyir. Abadəli qadınlar bu sənətdə mühüm rol oynayır və bəzi atelyelər yalnız qadınlara aiddir.

Abadədə və digər İran şəhərlərində istehsal olunan bəzi qiymətli münəbbətkarlıq məhsulları dünyanın mühüm muzeylərində, məsələn, Böyük Britaniyanın Viktoriya və Albert Muzeyində saxlanılır. Abadə şəhərində doğulmuş məşhur münəbbətkar sənətkar, Əhməd İmamı, bu sənətin yayılmasına mühüm töhfələr vermiş və bir çox qiymətli əsərlər yaratmışdır. "Şah Məramar Sarayı" münəbbətkarlığının şah əsəri, bu böyük ustanın əbədi xatirəsidir. Onun iki oğlu, Əli və Məhəmməd Təhər, da bu sənət sahəsində məşhur adlardır və bir çox şagird yetişdirmişlər.

Münəbbətkarlıq istifadə sahələri

Münəbbətkarlıq, ağacla istehsal edilən hər bir əşyada tətbiq oluna bilər. Zərgərlik qutuları, heykəllər, çubuqlar, qapılar və pəncərələr, mebel və digər ev əşyaları, münəbbətkarlıq sənətinin bəzədiyi məhsullardır. Münəbbətkarlıq, müxtəlif İran binalarının bəzədilməsində də geniş istifadə olunur, hətta bəzi binaların damlarında, məsələn, İsfahandakı Həşt Bəxşit sarayında, bu sənətin ən yüksək nümunələri görünür.