İran sənətinin dünya üzrə əsərləri və şöhrətinə ümumi baxış

İranın qədim bir tarixi və zəngin bir mədəniyyəti var. Bu iki xüsusiyyət, bu torpağın sənətini, onun mədəniyyətinin və tarixinin bir göstəricisi olaraq, özünəməxsus və cəlbedici formalar almasına yetərli olur və dünya üzrə məşhur və tələb olunan məhsullar istehsal edir. Burada, dünya səviyyəsində tanınan İran sənətləri üzərində qısa bir baxış keçirərək, bəzilərini təqdim edəcəyik.

İran xalçasının dünya şöhrəti Bütün İran sənətləri arasında, xalça ən vacib və ən tanınmış olanıdır. İran xalçası, ölkənin müxtəlif bölgələrində coğrafiya və mədəniyyətə uyğun olaraq fərqli toxuma üsulları və ayrı-ayrı xammallar istifadə edilərək hazırlanır.

İran xalçasının tarixi, Ahamənidlər dövrünə (e.ə. 550-330) gedib çıxır. Tarix boyu İran xalçası rəng və naxış baxımından inkişaf etmişdir, amma əl toxuması xalçaların hazırlanmasında istifadə olunan bacarıqlar hələ də eynidir və bu bacarıqlar tarix boyunca nəslədən-nəslə keçmişdir.

İran xalçasının toxunmasında yun və ipək istifadə olunur və ipək ip və xələl istifadə olunan xalçalar daha keyfiyyətli sayılır. İran xalçasının naxışları və rəngləri çox müxtəlifdir. Xalça toxuma üçün istifadə olunan ən məşhur naxışlar arasında Şah-abbasi, İslimi, Bətəcəqə, Ağac, İli-şəhəri və Həndəsi naxışları yer alır. Xalçaçılıq sənəti İranın bir çox şəhərlərində yayılmışdır, amma Kaşan, İsfahan, Qum, Təbriz, Həris (Şərqi Azərbaycan vilayəti), Şiraz, Kerman, Məşhəd, Türkmən, Həmədan və Kürdüstan bu şəhərlər arasında dünya şöhrətinə sahibdirlər.

Bu sənət öz gözəlliyi ilə bütün dünyada məşhur olmuş və İran mədəniyyəti və sənətini bütün insanlara tanıtmışdır. İran xalçalarının bir çox nümunəsi dünyanın məşhur muzeylərində sərgilənir. Bəzi İran xalçası nümunələri, tablo xalça kimi, saraylarda və evlərdə asılır.

Şah Təhmasib Səfəvi (1524-1576) və xalça sənətinə olan marağı, bu sənətin genişlənməsini təmin etmişdir. Şah Təhmasib özü bir neçə xalça dizayn etmiş və onların toxunması üçün əmr vermişdi. Bu xalçalar həmin dövrdə İstanbulda yerləşən Süleymaniyyə Camiinə hədiyyə olaraq göndərilmişdir. Onun ölümündən sonra Şah Abbas (1587-1629) Kaşan və İsfahan şəhərlərində xalça toxuma emalatxanaları qurmuş və bu sənətin daha da yayılmasına şərait yaratmışdır. Bu dövrdə Kaşanda ipək və qızıl saplardan istifadə edilərək xalçalar toxunmuşdur.

Siqismund III, Polşa kralı və Litva Böyük Dükalığının monarxı (1587-1632) və İsveç kralı (1592-1599) Polşanın sarayında tədarükçü olan erməni ticarətçisi "Səfir Muratoviç"i Tehran'a göndərdi ki, onun tərəfindən sifariş verilən xalçaları Varşavaya aparsın. Bu xalçalar ipək saplar və gümüş ipliklər ilə toxunmuş, möhtəşəm incəlik və keyfiyyətə malik idi.

Hindistanda İran Memarlığı

İran memarlığı, digər bir İran sənətidir ki, bu da dünya miqyasında diqqət çəkmişdir. Hindistanın simvolu sayılan məşhur Tac Mahal binası, İran memarlığının incəsənətini nümayiş etdirən ən önəmli abidələrdən biridir. Tac Mahal, dövrünün məşhur memarı İsa və ya Molla Mürşid Şirazinin rəhbərliyi altında inşa edilmişdir.

Tac Mahalın daxilində bir məzar yerləşir ki, o da yalnız hindistanın Mandala dizaynına oxşarlıq göstərmir, eyni zamanda İran sənətinin qədim ənənələrini də nümayiş etdirir. Əslində, Tac Mahal bir məzardır və onun dizaynında, qədim dövrlərdə İran məzarlarında istifadə edilən "dörd tavanlı" memarlıq üslubuna rast gəlinir (Pasarqad məzarında bu cür bir memarlıq üslubu var).

Dünya Muzeyləri və İran Sənəti

Tarix boyu çox sayda İran mədəniyyəti və sənəti əsərləri ölkədən çıxmışdır. Hazırda bu əsərlər dünyanın bir çox muzeylərində sərgilənir.

New York Metropoliten Muzeyi

Bu muzeydə, İsfahan xalçası, Nizami Xəmsə kitabı, İran döyüş geyimləri və qədim İran tarixinə aid olan "Şir Qıran" qədəhinin nümunələri saxlanılır.

Rusiyanın Ermitaj Muzeyi

Bu muzeyin 3-cü mərtəbəsində, İran sənətinə aid bir sıra əsərlər saxlanılır ki, bunların ən əhəmiyyətliləri bunlardır:

16-cı ilə 19-cu əsrlərə aid rəsm əsərləri

Qacar dövrünə aid rəsm əsərləri

Sasanilər dövrünə aid gümüşlər

Pazirik Xalçası (Dünyanın ən qədim xalçası)

Paris Louvre Muzeyi

Luvr Muzeyində təxminən 35 min qədim əsər saxlanılır. Burada İranın özünə məxsus bir zal da var və burada 2500 milli İran əsəri sərgilənir. Ən əhəmiyyətli əsərlər bunlardır:

İki başlı at

Qızıl qanadlı keçi

Persepolisdəki sütun başlıqları

Daş heykəllər

Şahnamə səhifələri

Dariusun yazıları

London Victoria və Albert Muzeyi

Bu muzeydə Şeyx Səfiəddin Ardəbili türbəsinin döşəməsində istifadə olunan qədim bir Ardəbili xalçası sərgilənir. Bu ipək xalça, dünyadakı ən qiymətli və gözəl xalçalardan biri və İran sənətinin ən görkəmli simvollarından biridir.

Dünyada İran Müasir Sənəti

Kaməl-ül-Mülkün (1847-1940) vəfatından sonra İranın müasir sənət hərəkatı yaranmağa başladı. Bu hərəkatda rol oynayan və dünya şöhrəti qazanan bəzi şəxsiyyətlər bunlardır:

Söhrab Sepehri

O, müasir şair və rəssamdır və əsərlərini sufi və Buddist ənənələrindən ilham alaraq yaratmışdır. Sepehrinin rəsm əsərləri, dünyanın məşhur qalereyalarında sərgilənmişdir.

Pərviz Tənəvvoli

Onu Səqqaxanə hərəkatının öncüllərindən biri hesab edirlər, o həm də heykəltəraş və rəssamdır.

Behcət Sədr Məhəlləti

O, müasir İranın ən tanınmış qadın rəssamıdır və vizual ritm və hərəkəti ifadə etmək üçün palitranın bıçağından istifadə etməsi ilə məşhurdur.