İsfahan Cümə Məscidinin təsvirolunmaz gözəlliyindən bir lövhə

İsfahan Cümə Məscidinin təsvirolunmaz gözəlliyindən bir lövhə

İsfahan Cümə Məscidinin əzəmətini və gözəlliyini sözlərlə təsvir etmək, bəlkə də insan gücünün fövqündədir.

Dünyada elə çox az tarixi abidə tapılar ki, bir xalqın memarlıq üslublarının bütün mərhələlərini özündə birləşdirsin. Buna baxmayaraq, İsfahan Cümə Məscidi – həm də “Atiq Cümə Məscidi” və ya sadəcə “Came məscidi” kimi tanınan bu möhtəşəm tikili – İran memarlığının bir neçə dövrdəki inkişafını əks etdirən ən mükəmməl nümunələrdən biridir.

Bu dəyərli əsər YUNESKO-nun Dünya İrsi Siyahısına daxil edilmişdir və İslam–İran memarlığının canlı ensiklopediyası hesab olunur. Belə bir tikiliyə baş çəkmək, memarlıq həvəskarları üçün həyəcanverici, tarix sevərlər üçünsə unudulmaz təcrübədir.

İsfahan Cümə Məscidinin tarixi

Tarixçilərin fikrincə, İsfahan şəhəri yaranmazdan öncə bu bölgə “Sepahan” adlanırdı. Sepahan Zayəndə Rud çayının sahilində yerləşən bir neçə kənddən ibarət idi. Məscidin əsas nüvəsi təxminən 777-ci ildə (hicri 156) “Yavan” adlı kənddə inşa olunub; həmin kənd Sepahanın mərkəzində yerləşirdi.

O dövrdə Zayəndə Ruddan ayrılan bir arx məscidin həyətindən keçirdi. Sonralar bu arxın qalıqları daş döşəmənin altında basdırıldı və bu gün ondan heç bir iz qalmayıb.

846-cı ildə (hicri 226) Abbasilər xəlifəsi Mötəsim məscidin ilkin binasının sökülüb yenidən tikilməsini əmr etdi. Beləcə, taxta tavanlı sütunlu bir məscid inşa olundu; onun bəzi hissələri bu günə qədər qalmaqdadır. Bu dövrdə məsciddə bir kitabxana yaradıldı və orada İslam aləminin müxtəlif bölgələrindən gətirilən kitablar toplanırdı.

Abbasilər zəiflədikdən sonra İsfahanda da qarışıqlıqlar başladı. 945-ci ildə Büveyhilər sülaləsi hakimiyyətə gələndə məsciddə mühüm dəyişikliklər baş verdi. Ən əsas hadisə kitabxananın böyüməsi idi – bəzi mənbələr oradakı kitabların sayını 170 min cild göstərir.

Məscidin ən böyük dəyişiklikləri isə Səlcuqlar dövründə (1037–1194) baş verdi. O zaman İsfahan İranın paytaxtı idi. Mimarlar bu dövrdə ərəb üslubundan uzaqlaşaraq, dörd eyvanlı yeni memarlıq planı yaratdılar.

Daha sonra İsfahan yenidən iğtişaşlı dövrə qədəm qoydu. 1121-ci ildə (hicri 515) baş vermiş böyük yanğın məscidin kitabxanasını məhv etdi. Məscidin şimal-şərq divarında həmin yanğından bəhs edən kitabə bu gün də qalmaqdadır.

Monqolların hücumundan və Elxanilər dövlətinin (1256–1356) yaranmasından sonra İsfahana yenidən diqqət artdı. Məscidin qərb tərəfində bir mehrab inşa edildi – bu gün də mövcud olan həmin mehrab səlnamə, gips oymalar və xəttatlıq sənətinin ən incə nümunələri ilə bəzədilib.

Sonrakı dövrlərdə məscid əsasən bəzəklərin artırılması və bərpa işləri ilə təkmilləşdirilib. Beləliklə, Came məscidi əsrlər boyu İsfahan şəhərinin mərkəzi və onun urban inkişafının əsas oxu olmuşdur.

İsfahanın Came məscidinin sütunları

Arxeoloji qazıntılar zamanı məscidin yerləşdiyi ərazidə İslamdan öncəki dövrə aid izlər aşkarlanıb – məsələn, üzərində Sasani dövrünə aid naxışlar olan sütunaltılar. Bəzi tədqiqatçılar hesab edir ki, bu yerdə əvvəllər od məbədi (atəşkədə) olub və məscid onun qalıqları üzərində tikilib.

Məscidin memarlığı və quruluşu

İsfahan Cümə Məscidinin ümumi sahəsi 1040 kvadratmetrdir. Əsas həyət 60×70 metr ölçüsündədir.

Binanın dizaynında dairəvi motivlərin geniş tətbiqi onun fərqli xüsusiyyətlərindəndir. Sütunların kəsişməsi kvadrat formalıdır və üzərində incə oymalar yer alır.

Məscidin bir neçə günbəzi var, onlardan ikisi – Təcülmülk və Nizamülmülk günbəzləri – ən məşhurlarıdır. Bu günbəzdən hər biri adını Səlcuq sarayının iki məşhur vəzirindən almışdır. Rəvayətə görə, onlar bir-biri ilə rəqabət apararaq bu günbəzləri inşa etdirmişlər.

Nizamülmülkün günbəzi cənub eyvanında, Təcülmülkün günbəzi isə onun qarşısında, məscidin şimal tərəfində yerləşir.

Nizamülmülkün günbəzi Səlcuq memarlığının ən mükəmməl nümunələrindən biri hesab olunur və kərpic və gips materialları ilə inşa edilib. Təcülmülkün günbəzi isə daha kiçik olsa da, daxili geometrik bəzəklərinin incəliyi ilə seçilir.

Hər iki günbəz dördbucaqlı təməl üzərində tikilmiş, tədricən səkkizbucaqlı və onaltıbucaqlı formaya, daha sonra isə tam dairəvi konstruksiyaya keçmişdir.

İsfahanın Böyük Məscidinin heyranedici kafel döşəməsi

İsfahan Cümə Məscidinin heyranedici kaşı bəzəkləri

İslam–İran memarlığında kaşı bəzəkləri (mavi çini mozaika) ən yüksək sənət zirvəsinə çatmışdır. İsfahan Came məscidi isə bu sənətin dünyadakı ən parlaq nümunələrindən biri sayılır.

Məscid dörd eyvandan ibarətdir – onların hamısı Səlcuq dövründə tikilmişdir:

Cənub eyvanı (Eyvan-e Sahib) – ölçüləri 13,5×13,8 metrdir. Burada 35 metrlik iki minarə yerləşir; bu hissə çox güman ki, Səfəvi dövrünə (XVI əsr) aiddir.

Şimal eyvanı (Eyvan-e Dərviş) – 21,6×9 metr ölçüsündədir və burada Təcülmülk günbəzi ilə yanaşı Xosrovi günbəzi də yerləşir (Səfəvilər dövrünə aid).

Qərb eyvanı (Eyvan-e Ustad) – təxminən 12 metrlik kvadrat formadadır, çoxlu kitabə və yazılarla bəzədilmişdir. Burada Olcaytu mehrabı və köhnə ibadət zalı yerləşir.