Bişapur, eramızın 3-cü əsrində Sasani şəhərsalma sənətinin şah əsəri

Bişapur, eramızın 3-cü əsrində Sasani şəhərsalma sənətinin şah əsəri

Bişapur şəhərinin əsası 266-cı ildə qoyulmuş və o dövrün ən yaxşı şəhərsalma biliklərindən istifadə edilmiş və bu şəhər Sasanilərin şəhərsalma sənətinin şah əsərinə çevrilmişdir.

Bişapur tarixi daş kitabə ilə yazılmış İranın ən qədim şəhərlərindən biri hesab edilməlidir. Bu şəhərin tikintisində ən qabaqcıl qədim mühəndislik biliklərindən istifadə olunub və onun bəzi strukturları və şəhər sistemləri möcüzə hesab olunur. Bu şəhər İslamın İrana gəlişindən sonra bir neçə əsr ərzində məskunlaşmış, lakin sonra xarabalığa çevrilmiş və bu gün yalnız xarabalıqlar qalmışdır. Bu şəhərin qalıqları Kazerun şəhərindən 23 kilometr şimal-qərbdə, “Tənq Çouqan” adlanan boğazda yerləşir.

Bişapur adının mənşəyi

Bu şəhərin əsasını I Şapur qoymuşdur, ona görə də şəhərin adı yəqin ki, onun adından yaranmışdır. Dilçilər hesab edirlər ki, Bişapur “Beşapur” sözündən olub, yaxşı və fəzilətli Şapur deməkdir. Bəzi mənbələrdə bu ad “Şapurun sarayı” və ya “Şapurun tikdiyi yer” kimi yozulur.

Bişapurun tarixi

Bişapurun tikilmə tarixi və onun inşaatçısı şəhərin qalıqlarından tapılan yazıya əsasən dəqiq məlumdur: şəhər eramızın 266-cı ildə I Şapurun (hökmdarlığı 240-270-ci illər) əmri ilə salınmışdır. Təbii ki, bu ərazidə Sasanilər dövründən əvvəl insanların məskunlaşmasının əlamətləri var. Bəzi qazıntılar göstərir ki, elamlılar və Əhəmənilər də bu bölgədə məskunlaşmış ola bilərlər.

Bu şəhər lap əvvəldən böyük əhəmiyyətə malik olmuş və Ərdəşir Xarəzmin mühüm dövlətinin mərkəzi olmuşdur. Şapur Roma imperatoru Valerianı məğlub etdikdən sonra bu şəhərin salınmasını əmr etdi. Şəhərin tikintisi üçün seçilən yer Persepolis və Ktesifonun ortasında xoş bir yer idi. Şəhərin tikintisi üçün qədim Suriyadan olan “Asapai” adlı memar seçilib. Şəhərin dəqiq yerini müəyyən etmək üçün coğrafi və təbii xüsusiyyətlərinə dair tədqiqatlar aparılmışdır. Bu sorğuların məqsədi düşmən basqınlarına qarşı təbii maneələr yaratmaq idi. Bundan əlavə, qiymətləndirmələrdə rayonun təbii landşaftları da nəzərə alınıb.

Bişapur eramızın 6-cı əsrindən etibarən Sasani hökumətinin zəifləməsi ilə tənəzzülə uğramağa başladı və nəhayət, İslamın gəlişi və bu sülalənin yox olması ilə ona diqqət xeyli azaldı. Bununla belə, o, bir neçə əsrlər boyu varlığını davam etdirdi, lakin sonda kimsəsiz oldu.

Bişapur Memarlığı

Bişapurun ilkin layihəsində təbii sərhədlər nəzərə alınıb. Çoqan vadisi, ətrafdakı qayalıqlar və Şapur çayı bu şəhərin təbii sərhədləri hesab olunur. Şəhərin ümumi quruluşu düzbucaqlıdır, dörd darvaza və iki əks qapını birləşdirən iki əsas küçədə yerləşir. (biri şimal-cənub, digəri şərq-qərb tərəfindən)

Kral qalası və yaşayış evləri şəhərin iki əsas hissəsi idi. Kral bölməsində Anahita məbədi, Şapurun Mərasim Zalı, Mozaika eyvanı və Valerin Sarayı var idi. Yaşayış hissəsində evlər, hamamlar, karvansaraylar, bazarlar tikilib. Hökumət qala kompleksi Şapur dağının yüksəkliyində yerləşir və bütün şəhərə baxır. Bu ərazi şəhərin qalan hissəsindən daş hasarla ayrılmışdı.

Anahita Bişapur məbədi

Anahita məbədi (Su ilahəsi) şəhərin ən mühüm dini tikililərindən biri hesab olunur. Bu bina memarlıq baxımından unikaldır və suyun idarə edilməsi və paylanması üçün qabaqcıl sistemdən istifadə edir.

Anahita məbədi 23 ilə 27 metr ölçüdə və yeddi metr dərinlikdə olan ərazinin qazılması nəticəsində yaradılmışdır. Bu məbəd Şapur çayından 250 metr aralıda tikilmişdir ki, onun suyu bu istiqamətə rahat axsın. Məbəd tikilməzdən əvvəl qalıqları hələ də görünən əraziyə doğru bir kanal axırdı.

Binanın daxili həyətində ibadət edənlərin ayaq üstə dayanması üçün platforma yaradılıb. Bu platforma 140x47 santimetr ölçülü qəlibdə oyma daş parçalarından hazırlanır. Məbədin girişlərinin ortasında suyun binaya axması üçün kanal quraşdırılıb. Çox güman ki, su xüsusi dini bayramlar və mərasimlər zamanı məbədə yönəldilmişdir.

Məbədə daxil olan və çıxan su xüsusi qaydada həyata keçirilirdi ki, dövran edən su tamamilə təmiz qalsın. Beləliklə, məbədə daxil olan eyni miqdarda su, su çıxışından görünməz şəkildə axacaqdı.

Bişapur Mərasim Zalı

Anahita məbədinin cənub-şərqində 781 kvadratmetr sahəni əhatə edən böyük günbəzli salon var. Bu zalın dörd simmetrik eyvanı var və günbəzinin hündürlüyü 25 metrə çatır. Bu kvadrat formalı zalda 64 taxça var.

Mozaika eyvan

Bu eyvanın uzunluğu 25,11 metr, eni isə 6,1 metrdir. Aypara formalı tağlarla örtülmüş, döşəməsi rəngarəng mozaikalarla döşənmişdir. Bu mozaikaların rəngləri çox göz oxşayır və bəziləri hazırda İran və digər ölkələrin muzeylərində saxlanılır.

Valerin sarayı

Bu saray xarici görünüşünə görə Anahita məbədini xatırladır və Bişapur Atəş məbədinin 150 metr şimalında yerləşir.

Bişapur Qədim Şəhərinin Milli Əsər kimi Qeydiyyatı

Bu qədim şəhər 2018-ci ildə (1397-ci günəş ili) “Fars bölgəsinin arxeoloji mənzərəsi”nin səkkiz əsərindən biri kimi YUNESKO-nun Ümumdünya İrs Siyahısına daxil edilib. Bu əsərin İranın milli əsərləri siyahısında qeydə alınması miladi 1931-ci ilə (hicri 1310-cu il) təsadüf edir.