Pəhləvanpur bağı və İran bağının ənənəvi quruluşdan müasir formaya keçidi

Mütəxəssislərin fikrincə, Pəhləvanpur bağının memarlıq və struktur elementləri, ənənəvi İran bağının quruluşundan müasir bağsalma üslubuna keçidin göstəricisidir.

“İran bağı” anlayışı İranın mədəniyyət elementlərindən biri hesab olunur və iranlıların təbiətlə olan dərin bağlılığının simvoludur. Tarix boyunca bağ salmaq özünəməxsus sistem və forma qazanmış, tədricən ölkənin müxtəlif bölgələrində geniş yayılmışdır. Zaman keçdikcə mərkəzdə su arxının (cüy) yerləşməsi, eni və uzunluğu üzrə simmetriya, həmçinin bağın ortasında böyük bir köşk və yaşayış tikilisinin inşası İran bağlarının ümumi xüsusiyyətlərinə çevrilmişdir.

İran bağlarının çoxu ölkənin isti və quraq mərkəzi bölgələrində salınmışdır. Bu ərazilərin əsas problemi su qıtlığı idi, lakin qədim kəhriz (qanat) texnologiyası təbiətə zərər vermədən su təminatını mümkün etmişdir. Beləliklə, İran bağı həm də kəhriz su axınlarının ətrafında formalaşan memarlıq sistemi kimi meydana gəlmişdir. Buna görə də bəzi mütəxəssislər İran bağının tarixi dərinliyini kəhrizin yaşı ilə eyni hesab edirlər.

Lakin bəzi bağlar, o cümlədən Pəhləvanpur bağı, nisbətən yeni olsa da, qədim İran bağlarının əsas struktur prinsiplərini qoruyub saxlamışdır.

Pəhləvanpur bağı – tarixi və coğrafi mövqeyi

Pəhləvanpur bağı, Yəzd vilayətinə tabe olan Mehriz şəhərində yerləşir. Şəhər Yəzdin cənubunda, təxminən 45 kilometr məsafədə yerləşir. Adından da göründüyü kimi, bağ “Əli Pəhləvanpur” adlı varlı bir tacir tərəfindən salınmışdır. Bağ Mezviyerabad (indiki Şəhid Zarein məhəlləsi) ərazisində yerləşir və onun tikintisi Qacarlar dövrünə (XIX əsrə) aiddir.

Pəhləvanpur bağının memarlığı və məkan tərkibi

Pəhləvanpur bağında İran memarlıq sənəti ilə təbiət mükəmməl ahəng təşkil edir. Bağın su ehtiyacı Həsənabad kəhrizindən təmin olunur. Bu kəhriz UNESCO– nun Dünya İrs Siyahısına daxil edilmiş abidələrdəndir. Su birbaşa bağa daxil olur və axan arx boyunca hərəkət edir. Bundan əlavə, Şahhüseyni və Mezviyerabad kəhrizlərinin suları da bu bağa axıdılır.

Ümumilikdə bağa 16 su payı (haqqı) ayrılmışdır. Mehrizdə su bölgüsü sisteminə əsasən, hər 12 gündən bir, 10 dəqiqəlik müddət ərzində bu su bağa yönəldilir.

Əsas su arxının hər iki tərəfində çinar, nar, badam və xurma ağacları bitir. Onların arasında xüsusilə böyük və hündür çinar ağacları bağa təbii yaşıl dəhliz havası verir – budaqlar bir– birinə qarışaraq gözəl bir kölgəlik yaradır.

Bağın əsas hissələri köşk (mərkəzi bina), mərkəzi həyət və bağ sahəsidir. Bundan başqa, bir neçə yardımçı tikili də mövcuddur. Giriş hissəsində bürc və at tövləsi yerləşir; bu hissə bu gün etnoqrafiya muzeyi kimi fəaliyyət göstərir.

Bağın mərkəzi köşkü – “kəllə– fərəngi” adlanan üçsəviyyəli, iki yarım mərtəbəli binadır. Maraqlıdır ki, axan su bu binanın orta hissəsindən də keçir. Köşkün daxilində ornamentlər, tağlı tavan bəzəkləri və karbandilər kimi İran memarlığının incəlikləri görünür.

Bağın digər bir hissəsi olan qış evi (zəmistanxanə) Pəhləvilərin ilk dövrünə (XX əsrin əvvəllərinə) aiddir. Bu bina bir mərtəbəlidir, içərisində bir neçə otaq və mətbəx var. Bağın şimal hissəsində isə xidmətçilərin yaşayış evi yerləşir.

Pəhləvanpur bağı keçid xarakterli memarlığı ilə də fərqlənir. Mütəxəssislər bu bağın qədim İran bağsalma üslubundan müasir planlaşdırma tərzinə keçidi əks etdirdiyini qeyd edirlər. Maraqlıdır ki, bina və giriş hissəsinin bəzəkləri üslub baxımından Zəndilər dövrünü (XVIII əsr) xatırladır, halbuki əsas tikililər Qacar dövründə inşa edilmişdir.

Pəhləvanpur bağının milli və beynəlxalq qeydiyyatı

Bu kompleks 2002– ci ildə (1381 hicri– şəmsi) İranın milli abidələri siyahısına daxil edilmişdir. Daha sonra, 2011– ci ildə (1390 hicri– şəmsi) isə səkkiz digər İran bağı ilə birlikdə UNESCO– nun Dünya İrs Siyahısına salınmışdır.