Təbrizin Qədim Buzxanaları, İranlıların Buzu Saxlamaqdakı Məharətli Texnologiyasının Nümunəsi

Təbrizin Qədim Buzxanaları, İranlıların Buzu Saxlamaqdakı Məharətli Texnologiyasının Nümunəsi

Təbrizin qədim buzxanalarını, İranlıların təbiətlə birgə yaşayışının və memarlıqdakı məharətinin nümunələri kimi təsvir etmək olar.

Qədim buzxanalar, qış buzlarını saxlamaq və onlardan ilin isti günlərində istifadə etmək məqsədilə tikilmiş tikililər idi. Bu tikililər unikal memarlığa malik idi və onlarda temperaturun idarə olunması üçün təbii imkanlardan istifadə edilmişdi. Buzxana tikintisi çox zəhmətli idi və böyük xərc tələb edirdi, buna görə də hər şəhərdə buzxanaların sayı, su anbarı kimi digər qədim tikililərə nisbətən çox az idi. Bu tikililər, adətən İranın isti iqlimli bölgələrində istifadə olunurdu, lakin İranın digər yerlərində də onların nümunələri tikilmişdi, məsələn, Təbriz kimi, soyuq iqliminə baxmayaraq, özündə bir neçə buzxana saxlayırdı. Bu gün Təbrizin bəzi qədim buzxanaları qalmaqdadır ki, onlara tarixi və görməli yerlər kimi baş çəkmək olar.

Buzxanalar, adətən, mövsümi və ya daimi çayların yaxınlığında tikilirdi və ya qışda su ilə dolmaq üçün kəhrizin su yoluna qoşulurdu. Beləliklə, havanın soyuqluğu buzxanaların döşəməsində buz kütləsinin əmələ gəlməsinə səbəb olurdu. Buzxanalar ətraf mühitlə ən az hava mübadiləsini təmin etmək üçün adətən səviyyəsi yerdən aşağıda olan bir anbarla təchiz edilirdi. Bundan əlavə, tavanın hündürlüyü çox idi və ora giriş yolu çox kiçik idi. Xam kərpic və palçıq İranda buzxana tikintisində ən vacib materiallar idi, əlbəttə ki, Təbrizdə yayılmış olanlara bənzər kərpic buzxanalar da İranda tikilirdi.

Təbrizin Qədim Buzxanaları

Təbrizin qədim buzxanalarının memarlığında tağ tavanlardan və düzbucaqlı sahədən istifadə edilmişdir. Tavanın yüksək hündürlüyü aşağı hissələrin daha soyuq qalmasına kömək edir. Təbrizin qədim buzxanalarının əksəriyyəti, qışda "Mehrançay" çayının suyu ilə dolmaq üçün onun yaxınlığında tikilmişdir. Beləliklə, buz anbarı yaranırdı ki, buzxanaların xüsusi memarlıq forması onu ilin ən isti günlərinə qədər qoruyub saxlayırdı.

Kərpicdən istifadə temperaturun aşağı düşməsinə kömək edir və bünövrənin daş hörgü işləri də binanın möhkəmliyini artırır. Səfəvilər dövründə (XVI əsr) İrana səfər etmiş Jan Şarden, öz səyahətnaməsində İranlıların isti fəsillərdə buzu saxlamaq texnologiyası haqqında izahatlar vermişdir.

Hal-hazırda Təbrizdə dörd qədim buzxana mövcuddur: Qaimməqam, Sadiqiyyə, Bilanikuh və Yuşari (və ya Lələ Bəy) buzxanaları. Sadiqiyyə buzxanası Səfəvilər dövründə (XVI əsr) tikilmişdir. Buzxananın döşəməsindən tavanına qədər olan indiki hündürlüyü 25 metrdir, lakin bəzi mütəxəssislərin fikrincə, bu tikilinin hündürlüyü ehtimal ki, 40 metrə çatırdı, lakin zaman keçdikcə bəzi hissələri uçmuşdur. Səfəvilər dövründə bu buzxana şəxsi istifadə üçün idi, lakin Qacarlar dövründə (XIX əsr) ictimaiyyətin istifadəsinə verilmişdir. Bu buzxana XX əsrin ortalarına qədər istifadə olunurdu, lakin elektrik soyuducularının yayılması ilə tədricən istifadəsiz qaldı.

Bəzi mütəxəssislərin fikrincə, İranın ən böyük buzxanası olan Qaimməqam buzxanası Təbrizin qədim Şeşgilan məhəlləsində yerləşir. Bu məhəllə Təbrizin zadəganların yaşadığı məhəllələrindən biri hesab olunurdu və Təbriz valisi orada qalırdı. Bu buzxananın sahəsi 200 kvadrat metrdən çoxdur və hündürlüyü 11 metrə çatır. Sübutlara əsasən, Abbas Mirzə Təbriz valisi olduğu dövrdə (1799-cu ildən 1833-cü ilə qədər olan illər arasında) bu buzxana tikilmişdir.

Lələ Bəy buzxanası da Qacarlar dövründə (XIX əsr) tikilmişdir və indiki Təbrizin mərkəzi hissələrində yerləşir. Bu qədim buzxananın sahəsi 200 kvadrat metrdən çoxdur. Bilanikuh buzxanası da təxminən Lələ Bəy buzxanası ilə eyni vaxtda tikilmişdir. Bu buzxananın yanında hamam və karvansara da olmuşdur ki, bu gün onlardan əsər-əlamət qalmamışdır.

Təbrizin Qədim Buzxanalarının Milli Qeydiyyatı

Sadiqiyyə buzxanası 2006-cı ildə (1385-ci il Şəmsi) İranın milli abidələri siyahısına daxil edilmişdir. Qaimməqam buzxanasının milli qeydiyyatı da 2005-ci ilə (1384-cü il Şəmsi) qayıdır. Həmçinin, Bilanikuh buzxanası da 2007-ci ildə (1385-ci il Şəmsi) milli qeydiyyata alınmışdır.