Çəharmenar məhəlləsi və məscid, köhnə Yəzd şəhərinin təcrid olunmuş bir hissəsidir

Çaharmenar məhəlləsi və məscid, köhnə Yəzd şəhərinin təcrid olunmuş bir hissəsidir

Yəzdin Çaharmenar məhəlləsi və məscidi keçmişdə şəhər divarlarından kənarda yerləşirdi və şəhərin ayrıca hissəsi hesab olunurdu, lakin bu gün Yəzdin mərkəzində yerləşir.

Yəzddə çoxsaylı tarixi abidələri olan köhnə məhəllələr var. Bu köhnə məhəllələrdən biri hazırda Yəzdin mərkəzində yerləşən Çaharmenardır. Çaharmenar məhəlləsi Yəzdin tarixi dokusunda ən böyük məhəllədir və tarix boyu şəhərin ən mühüm tədbirlərinə ev sahibliyi etmişdir. YUNESKO-nun Ümumdünya İrs Saytlarından biri olan tarixi Doulətabad bağı bu məhəllədə yerləşir.

Çaharmenar məhəlləsinin adının mənşəyi

Bu məhəllənin köhnə adı “Bəhruk” və ya “Pəhrok” idi. Bu ad farsca lüğətdə “geniş torpaq” mənasında qeyd olunur. Bəlkə də bu məhəllə geniş və düz bir ərazidə yerləşdiyi üçün belə adlandırılıb. Bu adla bağlı başqa bir ehtimal da köhnə şəhər divarlarından kənarda yerləşdiyi üçün məhəlləyə verilən “Pəhrə” sözündən törəməsidir. Əgər bu ehtimal doğrudursa, məhəllənin köhnə adı “qüllənin və qüllənin yanında” kimi şərh edilməlidir.

Bu gün bu məhəllə Çaharmenar adlanır və buna səbəb Çaharmenar və ya Şəmsiyyə məktəbləri kimi tanınan bir-birinin ardınca iki məktəbin üzərində dörd minarənin olmasıdır. Bu məktəblər Seyid Şəmsəddin Muhəmməd ibn Ruknəddinin göstərişi ilə tikilib və hazırda onun məzarı orada yerləşir. Hazırda bu minarələrdən əsər-əlamət qalmayıb, lakin tarixi sübutlara əsaslanaraq, onlar gözəl yaşıl kaşı ilə bəzədilmişdir.

Çaharmenar məhəlləsinin tarixi

Köhnə məhəllələrin dediyinə görə, bu məhəllə Seyid Şəmsəddin tərəfindən məktəb, monastır və bazar salmaqla inkişaf etdirilmişdir. O zaman məhəllə şəhər divarlarından kənarda yerləşirdi və hətta cümə namazı da şəhərin cümə namazından asılı olmayaraq Mir Xızr şah məscidində qılınırdı. Məhəllə şəhər divarlarından kənarda olsa da, böyük əhəmiyyət kəsb edirdi və Yəzd hökmdarları hökumət küçələrini və bağlarını Çaharmenar  məhəlləsinə qədər uzatmağa çalışırdılar.

Bəziləri bu gün Çaharmenar  məhəlləsində mövcud olan binaların tikintisi hicri 717-ci ildə (miladi 1317) başa çatdırılmışdır. Seyid Şəmsəddin hicri 733-cü ildə (miladi 1332) Təbrizdə vəfat etmiş, cənazəsi Yəzdə aparılaraq Şəmsiyyə məktəbində dəfn edilmişdir.

Hazırda Çaharmenar  məhəlləsi iki hissədən ibarətdir: Çaharmenar  Xiyabanı və Bondon (Bondar) Xiyabanı. Yerli sakinlərin dediyinə görə, bu xiyaban üçün Bundar adının seçilməsi orada “Qur Nəmir” adlı zərdüştiyə məxsus çoxlu bağların olması ilə əlaqədar olub. Çaharminar keçmişdə şəhərin son məhəlləsi olduğundan karvanların itməməsi üçün gecələr hündür binalarının üstündə ocaqlar yandırılırdı.

Çaharmenar  məhəlləsinin demoqrafiyası

Keçmişdə İranın ictimai quruluşu tayfa bölgüsünə əsaslanırdı və bəzən bəzi tayfaların başçıları digər tayfaları məğlub edərək hakimiyyəti ələ keçirə bilirdilər digər qəbilələri məğlub edərək İranı ələ keçirdi. Lakin əlverişsiz coğrafi və iqlim şəraitinə görə Yəzd şəhəri qəbilə quruluşunun tətbiqindən çox uzaq idi və şəhər və mülki qaydada idarə olunurdu. Cəmiyyətin bu idarə üsulu şəhərin mədəni tərəqqisinə gətirib çıxardı, lakin çoxsaylı hasarların mövcudluğu onun daxilində və xaricində məhəllələr arasında münasibətlərə təsir etdi və onlar arasında mədəni fərqliliklər yaratdı.

Bu fərq hətta Yəzdin müxtəlif məhəllələrində yaşayan insanların peşələrində də müşahidə olunurdu ki, Çaharmenar lılar toxuculuq, kaşmirçilik, ticarət və zərgərliklə məşğul olurdular, şəhərətrafı rayonların əhalisi isə əkinçi və fəhlə idi. Müxtəlif bölgələr arasındakı fərqlər hətta onların dialektlərində də özünü göstərirdi.

Çaharmenar məscidi

Xızr Şah məscidi və ya Çaharmenar  məscidi Çaharmenar  məhəlləsində yerləşən, Teymurilər dövrünə (miladi 1370-1194) aid tarixi abidələrdən biridir. Bu məscidin od məbədinin qalıqları üzərində tikildiyi deyilir. İranlı yazıçı İrəc Əfşar kitablarından birində Çaharmenar  məscidini bu təsvirlərlə təqdim edib:

• Bütün mehrab Teymurilər dövrünə aid mozaik plitələrlə örtülmüşdür.

• Minbərin şərq tərəfi mozaik kirəmitlərlə bəzədilib,

• İstixananın qurbangahında ölçüsü 55x60 santimetr olan mərmər parçası var ki, onun üzərində heç bir zəriflik olmadan 1294-cü il (ehtimal ki, qəməri il nəzərdə tutulur, bu halda miladi 1877-ci ilə bərabərdir) həkk olunub.

• Hicri 1350-ci ildə (miladi 1931) toxunmuş, 7,40 x 4,25 metr ölçüdə xalça dizaynı, ağac və enliyarpaq motivləri olan xalça.

Çaharmenar Məscidinin Milli Reyestri

Bu məscid 1999-cu ildə (1378-ci günəş ili) İranın milli abidələri siyahısında qeydə alınıb.