İranın 3500 illik memarlığının şah əsəri olan Çoğazənbil

İranın 3500 illik memarlığının şah əsəri olan Çoğazənbil

Çoğazənbil Ziqqurat İranın təxminən 3500 il əvvəl məbəd kimi tikilmiş və dövrünün şah əsəri sayılan qədim əsərlərindən biridir.

Yerli əhali yaşadıqları yerin yaxınlığındakı təpəyə uzaq keçmişdən “Çoğazənbil ” deyirdilər. Çoğazənbil səbətə bənzər təpə deməkdir. Fransız arxeoloqu Girşman bu təpənin əhəmiyyətini anlayana və üzərində arxeoloji əməliyyata başlayana qədər bu təpənin 3500 il əvvəlin qalığı olduğunu az adam bilirdi! Çoğazənbil  İranın Şuş şəhəri yaxınlığında yerləşən ilk qədim məskənidir.

Çoğazənbil tətbiqi

Elam padşahlarından Ontaş Napirişa təxminən eramızdan əvvəl 1275-ci ildə Çoğazənbili tikdirdi. Bu tarixi məkan qədim Şuş şəhərindən 35 km aralıda yerləşir və tanrılar məbədi olub. Şuş şəhərinə kölgə salmaq üçün bir şəhər qurdu və ona öz adını verdi.

Görünür, əvvəlcə məbəddə 22 Tanrının (Bütün) yerləşdirilməsi nəzərdə tutulurdu, lakin Untaş Napirişanın ölümündən dərhal sonra məbədin tikintisi dayandırıldı və ondan sonra onun davamçıları məbədin fəaliyyətini başa çatdırmaq üçün heç bir iş görmədilər.

İndiki Çoğazənbil binasında 12 məbəd var ki, onlardan biri baş tanrıya və ya “İnşuşinak”a (Şuş tanrısı), 11-i isə kiçik tanrılara aiddir.

Qədim Çoğazənbil  şəhəri

Ontaş Napirişanın tikməyi planlaşdırdığı şəhər təxminən dörd kilometr uzunluğunda divarla əhatə olunmuşdu və məbəd onun ortasında yerləşirdi. Məbədi şəhərdən ayırmaq üçün onun ətrafında iki divar çəkildi.

Çoğazənbil  məbədini İslam dövrünə qədər İran memarlığının bir çıxarışı hesab etmək olar. Bu məbəd ziqqurat formasında tikilsə də, Mesopotamiyada görülə bilən ziqquratlardan fərqlidir. Ziqqurat Qərbi Asiya sivilizasiyalarında ibadət yeri kimi, adətən yüksəkliklərdə tikilmiş yer idi. Bu yerlərin tikintisində ən yaxşı materiallardan istifadə olunub və onların ümumi forması piramidaya bənzəyirdi.

Çoğazənbil  məbədi iki mərhələdə tikilib: birinci mərhələdə mərkəzi həyətin ətrafında bəzi otaqlar tikilib, bundan sonra birinci mərtəbədən yuxarıya doğru yeni yuxarı mərtəbə yaradılıb.

Qirşmanın qazıntıları bu binanın dörd mərtəbədən ibarət olduğunu göstərdi. Yəqin ki, inşaatçılar binaya daha bir mərtəbə əlavə etmək niyyətində idilər, bu halda onun hündürlüyü 52 metrə çatacaq! Bu gün binanın cəmi 25 metri qalıb, lakin binanın bu hissəsi çox möhtəşəm və təsir edicidir. Məbədin ətrafında tamamilə gil kərpiclə döşənmiş və tikilidən onu əhatə edən birinci divara qədər uzanan səki var. Binanın daxili divarı çiy kərpicdən, xarici divarı isə odadavamlı kərpicdən hörülmüşdür.

Çoğazənbilin xüsusiyyətləri

Bu məbəd kvadrat formada tikilmişdir. Bu meydanın hər tərəfinin ortasında, üstündə kərpic tağ olan bir darvaza var. Bu tağlar qədim İranda ən qədim nümunələrdir. Əhəmənilər dövründə saraylar düz damlı tikilirdisə, Sasanilər dövründə 1600 il sonra yenidən tağdan istifadə edilir.

Məbədin qapıları ağacdan idi və üzərində şüşə bəzəklər vardı. Ziqquratın otaqlarından birində bir neçə qara boru və bir neçə ağ tütək tapılmışdır ki, onların da yəqin ki, ziqquratı, sarayları, məbədləri və hətta ətrafdakı divarları bəzəmək üçün istifadə edilmişdir. Buna əsasən, iranlıların şüşə istehsalı məlumatı 3300 il əvvəl olub.

Ontaş Napirişanın göstərişi ilə Çoğazənbil  məbədinin divarlarının bir cərgəsində kərpic hörülmüş, üzərinə ziqquratın Şuş (İnşuşinak) Tanrısına bağışlanması haqqında mətn yazılmışdır.

Çoğazənbil də qədim Şuş və Kabnak (Həftpeh) şəhərlərindən tapılan qəbirlərdən fərqli olaraq orada yalnız bir cəsədin dəfn edildiyi qəbirlər var. Deyəsən, burada hər məzara bir cəsəd qoyub, qalanını yandırıblar.

Çoğazənbil  məbədinin memarlığı

Məbədin şimal-qərbində içmək üçün suyun təmizləndiyi su anbarı görünür. Bəziləri hesab edir ki, Untaş Napirişa suyu təmizlənmək və istehlak etmək üçün 50 km uzaqlıqdakı Dez çayından bu yerə nəql edirdi. Təmizlənmiş suyu daha yüksək səviyyədəki kiçik hovuza daşımaq üçün 9 su kanalı da var idi. Bəzi mütəxəssislərin iddiasına görə, Çoğazənbil də görünən kiçik gölməçə yalnız yağış sularını toplamaq üçün olub. Şirli kərpicdən, suvaqdan, şüşədən, tağdan geniş istifadə binanın bəzədilməsi üçün ən mühüm tədbirlər olmuşdur. Silindrik möhürlər, saxsı qablar, metal əşyalar, gil heykəlciklər və bir neçə bəzək əşyaları Girşmanın Çoğazənbil də tapdığı kəşflər sırasındadır.

Qədim iranlılar tuncdan heykəllər hazırlamaqda ustadılar. Ontaş Napirişanın həyat yoldaşı Napirasunun təxminən 1800 kq ağırlığında olan və hazırda Luvr muzeyində saxlanılan heykəlinin tapılması bu iddianın sübutudur. Məbədin girişlərindəki gil inək heykəlləri və bu girişlərdəki ilan naxışları, görünür, şeytanın içəri girməsinin qarşısını almaq üçün yaradılmışdır. İki ilanın cütləşməsi rolu elamların məhsuldarlıq simvoludur və sonralar digər sivilizasiyalarda da istifadə edilmişdir.

Çoğazənbil niyə məhv edildi?

Ontaş Napirişanın ölümündən sonra Çoğazənbil in hazırlanması prosesinin davamı dayandırılmış, lakin təxminən min il sonraya qədər müxtəlif tanrılara sitayiş etmək və ölüləri dəfn etmək üçün istifadə edilmişdir. Aşşur kralı Banipalın hücumundan sonra məbəd eramızdan əvvəl 646-cı ildə dağıdıldı. Onlar Çoğazənbilin  tamam unudulmasını istəyirdilər. Sübutlar göstərir ki, Çoğazənbil  eramızdan əvvəl 1000-ci ildən tərk edilmiş və 20-ci əsrə qədər tək qalmışdır.

Çoğazənbil  məbədinin milli və dünya səviyyəsində qeydiyyatı

Çoğazənbil İranın YUNESKO-nun Ümumdünya İrs Siyahısına daxil edilmiş ilk əsəridir. Bu, 1979-cu ildə (miladi 1358-ci ildə) baş verdi. Həmçinin bu əsərin İranın milli siyahısında qeydə alınması miladi 1969-cu ilə (miladi 1348) gedib çıxır.