İranın çayları, qədim diyarın həyat verən damarlarıdır

Turizm məkanları

Coğrafi baxımdan İran quru iqlimə malik ölkədir. Bu şəkildə çaylarının əksəriyyəti mövsümi çaylardır və yağışlı mövsümdə axır. Bununla belə, İranda Əlborz dağ silsiləsi və ya Zaqros dağ silsiləsindən Xəzər dənizinə, Fars körfəzinə və Oman dənizinə axan daimi çaylar da var. Mövsümi çayların əksəriyyəti də su hövzəsinə axır və ya su hövzəsinə çatmazdan əvvəl quruyur. İran yaylasının çayları qədim İran diyarının həyat verən gəmiləridir. Bu çaylar yollarında və su hövzələrində çoxlu gözəlliklər yaradır və heyvan növləri üçün müxtəlif yaşayış mühitləri yaradır.

İran çayları su hövzələrinə görə bölünə bilər:

Xəzər dənizinin su hövzəsi çayları

Xəzər dənizinə axan çaylar çox vaxt Əlborzun şimal yüksəkliklərindən qaynaqlanır. Aras, Sefidroud, Chalus, Heraz, Sehazar, Babol, Telar, Tecn, Gorgan, Etrak, Qarasu və Neka İranın ən mühüm şimal çaylarındandır. Aras çayı 950 km yol qət edərək İranın şimal-qərbindəki Maqan düzü kimi ərazilərdən keçərək Xəzər dənizinə tökülür. Bu çay öz başlanğıcını Anadolu, Türkiyə ərazisindən götürür və İranın sərhəd çaylarından biridir.

Araz çayı

Bu çayın mövcudluğuna görə Gilan düzü münbit rayona çevrilib. Sefidrouddan balıq yetişdirmək üçün də istifadə olunur. Balıqçılıq Şimali İran xalqının ən mühüm təsərrüfat fəaliyyətlərindən biridir və Sefid çayı ilə yanaşı, Çalus çayı və Haraz çayı kimi digər çaylarda da həyata keçirilir. Haraz çayının uzunluğu 150 km-dən çox olmasa da, Mazandaran vilayətinin böyük ərazisini suvarır. İranın şimalındakı çaylar arasında Babol çayı balıqların kürü tökməsi və çoxalması üçün ən münasibdir. İranın şimalındakı digər mühüm çaylar bunlardır:

• Mazandaranın Şirgah düzünə tökülən 150 km uzunluğunda Telar çayı,

Mazandaran vilayətinin mərkəzi olan Sarıdan keçən Tajen çayı Xəzər dənizinə tökülür.

• 300 km getdikdən sonra Qorqan düzündə öz su hövzəsinə axan Qorqan çayı,

• Uzunluğu 500 km olan Ətrak çayı suyun yüksək olduğu zaman Mazandaran əyalətindəki Hüseyn Qoli körfəzində bitir.

Uzunluğu 80 km-dən çox olmayan və başlanğıcını Qorqanın şərqindən alan Qarasu çayı,

• Svadkoh, Qorqandan başlayan uzunluğu 100 km olan Neka çayı.

Fars körfəzi və Oman dənizinin su hövzəsinin çayları

İranın cənubundakı çayların əksəriyyəti Zaqros dağ silsiləsindən başlayır və Fars körfəzinə tökülür. Ərvənd çayı, Qamaseb, Karun, Jahreh, Zəhra, Dalki, Mand, Shore, Minab, Mehran və Naband Fars körfəzi və Oman dənizi hövzəsinin ən mühüm çaylarıdır.

İraqda Dəclə və Fərat çaylarının qovuşmasından əmələ gələn Arvandroudun eni 1000 metrə çatır və Fars körfəzinə axan digər çaylardan daha dolğundur.

Mənşəyi Həmədan dağlarından alan Gamaseb çayı Luristan vilayətində Simrə adlı başqa bir çayla birləşir və o vaxtdan Kərxe adı ilə tanınır. Karkheh nəhayət Fars körfəzinə axır.

Karun İranın cənubundakı digər çaydır, uzunluğu 850 km-dir və ölkənin qərbində bir çox əraziləri suvarır. Karun İranda gəmiçilik edə bilən yeganə çaydır və suyun miqdarının daha çox olduğu dekabr və iyul ayları arasında orada gəmiçilik sürətlə gedir. Zal və Maron adlı iki çayın birləşməsindən əmələ gələn Dez və Jarar kimi bəzi çaylar Karuna axır. Digər çaylar da Karun çayından ayrılır, onlardan ən mühümü Zəyəndə çayıdır. Zayandeh Rood Karundan ayrıldıqdan sonra İranın mərkəzinə doğru axır.

Karun çayı

İranın cənubundakı digər çaylar:

• Xuzistan əyalətinin şimalında Kohgiluyehdən başlayan Zöhrə çayı,

Fars əyalətindəki Ərcan düzündən başlayan və Fars körfəzinə doğru uzanan Dalki çayı.

• Fars əyalətində Şirazın şimal-qərb bölgələrindən axan və Bəndər Abbas şəhəri yaxınlığında Fars körfəzinə tökülən Mənd çayı.

• Hörmüz boğazının bataqlıq və qumlu torpaqlarından keçərək Fars körfəzinə aparan Şor çayı.

• Rodan və Jaghin birləşərək Minab çayını əmələ gətirir və nəhayət Hörmüz boğazının şimalında Fars körfəzinə tökülür.

• Fars əyalətinin şimalında Lorestan dağlarından başlanan Mehran və Nəbənd çayları Xamer limanı yaxınlığında Fars körfəzinə birləşir.

İranın mərkəzi və yan su hövzələrinin çayları

İranın mərkəzi bölgələrində bəzi çayların hövzəsi olan bataqlıqlar və göllər var. Urmiya gölü İranın ən böyük daxili gölü kimi onun şimal-qərbində yerləşir və iki günlük su hövzəsi uzunluğu 240 km olan Zərinerod və 160 km uzunluğunda Talhineroddur. Simine çayı, Safi çayı və bir sıra başqa kiçik çaylar da Urmiya gölündə bitir.

Mesila, Hoz Sultan və Hoz Mareh İranın mərkəzi bölgələrində yerləşən üç su anbarıdır. Qavxoni bataqlığı həm də Zayandeh Roodunun su hövzəsi hesab olunur. Bu bataqlıq qurudulduqda 700 kvadrat kilometr əraziyə malik idi və İranın mərkəzinin zəngin yaşayış yerlərindən biri hesab olunurdu, lakin indi Zəyəndə çayının suyunun həddindən artıq yığılması və quruması səbəbindən tamamilə yox olub.

Cazmuriya bataqlığının taleyi də Qaukhoni bataqlığına bənzəyir, baxmayaraq ki, 2020-ci ildə İranda baş verən yağışlardan sonra bu bataqlıq qurudulsa da, yenidən quraqlıq böhranı ilə üzləşir.

İranın mərkəzi bölgələrindəki Daşt Kəvir və Dəşt Lotda müxtəlif çaylar axsa da, nəticədə yerin dibində yox olur. Fars əyalətinin şimalında da çaylar var ki, onların hər biri kiçik bir su hövzəsini suvarır. İranın şərqindəki Sistan da su hövzəsidir, bunun yalnız 40%-i İranda, qalanı isə Əfqanıstanda yerləşir. Sistanın ən məşhur gölü "Hamun"dur ki, onun suyu Hirmand çayından verilir, lakin son illərdə Əfqanıstanın İrana titulu verməməsi səbəbindən Hamun quraqlığa məruz qalıb.