Deyr Qəçin Karvansarası və onun 1700 illik tarixi

Deyr Qəçin karvansarası harada yerləşir?

Bu karvansara Qum–Gərmsar avtomobil yolunun 70-ci kilometrliyində, “Əliabad” adlı kəndin yaxınlığında yerləşir. O, Qum şəhərindən 80 km, Vərəmin şəhərindən isə 35 km məsafədədir.

Karvansara Rey və Qum şəhərlərini birləşdirən qədim ticarət yolunun üzərində inşa edilib.

Deyr Qəçinin Kavir Milli Parkının daxilində yerləşməsi də onun əhəmiyyətini artırır. Bu park İranın ən qədim qoruq zonalarından biridir və 6700 kvadrat kilometr ərazini əhatə edir.

Bir zamanlar bu bölgə zəngin flora və faunası ilə tanınır, hətta zooloqlar tərəfindən “Kiçik Afrika” adlandırılırdı. Lakin son onilliklərdə davamlı quraqlıqlar və iqlim dəyişiklikləri səbəbindən bu müxtəliflik azalmışdır. Buna baxmayaraq, hələ də səhraya uyğun heyvan və bitki növləri burada yaşamaqda davam edir. Park həmçinin İranın biosfer ehtiyatı kimi tanınır.

Tarixi və əhəmiyyəti

Mütəxəssislərin fikrincə, Deyr Qəçin karvansarası 17 əsrdən artıq tarixə malikdir.

Tikilidəki yarımdairəvi bürclər, tağlı tavanlar və kərpic memarlığı onun Sasanilər dövrünə, yəni I Ərdəşir Babəkanın hakimiyyət illərinə (224–242 miladi) aid olduğunu göstərir.

Səlcuqlar dövründə (XI əsr) karvansara əsaslı şəkildə bərpa olunub.

Səfəvilər dövründə (XVI əsr) ticarətin və yolların təhlükəsizliyinin artması ilə bura daha da önəm qazanıb. Bu zaman ağ kərpiclərdən istifadə edilmiş, zikzaq naxışlı kərpic hörgüsü tətbiq edilmişdir.

Qacar dövründə (XIX əsr) isə əsasən xarici hissələrdə yenidən bərpa işləri görülüb.

Beləliklə, binanın tarixi dörd dövrə – Sasanilər, Səlcuqlar, Səfəvilər və Qacarlar – aid edilir.

Adındakı “Deyr Qəçin” ifadəsi, binada gipsdən (gəcdən) tikilmiş günbədin olmasından qaynaqlanır. O, həmçinin “Ərdəşir”, “Deyrəlcəs” və “Deyr Kac” adları ilə də tanınır.

Ölçülərinə görə, bu karvansara İranın ən böyük karvansaralarından biri sayılır və onun bu qədər geniş olması sıx ticarət yollarının üzərində yerləşdiyini göstərir.

Memarlıq xüsusiyyətləri

Karvansara kvadrat formalıdır – 109 × 108 metr ölçüdədir və ümumi sahəsi təxminən 12 min kvadrat metrdir.

Onun əsas hissələri bunlardır:

müşahidə qüllələri,

geniş həyət,

giriş tağı və dəhliz,

eyvanlar,

36 otaq və hücrə,

ticarət üçün kiçik dükanlar.

Karvansaranın yaxınlığında od məbədi, su anbarı və qəbiristanlıq da mövcuddur.

Əsas qapı cənub-qərb tərəfində yerləşir ki, bu da keçmişdə karvanların hərəkət etdiyi yol ilə uyğun gəlir.

Otaqlar kvadrat formalıdır və hər birinin bir qapısı var. Otaqlarda tağlı nişlər (tağçələr) inşa edilib. Hər otağın önündəki eyvan həyətdən təxminən bir metr hündürlükdədir.

Karvansaranın şimal-şərq küncündə yerləşən xüsusi bir otaq “şah otağı” adlanır və yalnız xüsusi qonaqlar üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Daxili tikililər və funksiyalar:

Həyətin mərkəzində bir hovuz yerləşir.

Binanın cənub-şərqində, girişin yanında 300 kvadrat metrlik məscid vardır. Araşdırmalara görə, məscidin günbədi və mehrabı Səlcuqlar dövründə, lakin əsas hissəsi İslamın ilk dövrlərində (VII əsr) tikilmişdir.

Karvansara həm də ictimai hamamla təchiz olunmuşdu. Hamam cənub-qərb hissəsində yerləşir.

İki su quyusu hamamın ehtiyaclarını ödəyirdi, tullantı sular isə ayrıca quyuya axıdılırdı.

Binanın şimal-qərb kənarında bir dəyirman yerləşirdi və o, heyvan gücü ilə işləyirdi – bu, uzaq məsafədə yerləşən karvansaranın öz ərzaq tədarükünü təmin edirdi.

Karvansaranın arxa hissəsində heyvan saxlamaq üçün bölmələr də vardı. Bu sahələrdə havalandırma üçün işıqlı oyuqlar yerləşdirilmişdi.

Qapılar, bürclər və qalın divarlar binanın təhlükəsizliyini təmin edirdi. Xarici divarların qalınlığı bəzi yerlərdə 3 metrə çatır, yuxarı hissələrində isə döyüş küncləri (kəngurələr) düzəldilmişdi ki, hücum zamanı mühafizəçilər sığınacaq tapa bilsinlər.

Cənub qapısının yanında keşikçilər üçün otaqlar da yerləşirdi.

Deyr Qəçin karvansarasının milli əsər kimi qeydiyyatı

2003-cü ildə – İranın milli abidələr siyahısına daxil edilmişdir. 2023-cü ildə – YUNESKO-nun Dünya İrs Siyahısına rəsmi olaraq əlavə olunmuşdur.