Türk Cümə Məscidi və Sənət Qarşısında Baş Əyən Daşlar!

Türk Cümə Məscidi və Sənət Qarşısında Baş Əyən Daşlar!

Türk Məscidinin bütöv daşdan tikilmiş sütunları və mehrabı hər bir tamaşaçını heyrətə və heyranlığa salır.

Türk Məscidi quruluşu və istifadə olunan materiallar baxımından Şərqi Azərbaycanın ən gözəl və görməli məscidlərindən biridir. Bu məscidin tikinti üsulu elədir ki, bəzi mütəxəssislər onu İslam sivilizasiyasının özünün zirvəsindəki əzəmətini nümayiş etdirən binalardan biri kimi təsvir etmişlər.

Türk Məscidi Harada Yerləşir?

Türk Məscidi elə bu adı daşıyan, Miyanə şəhristanının Kəndivan bölgəsindəki bir şəhərdə yerləşir. Bu şəhristan Şərqi Azərbaycanın ən şərqindəki şəhristandır ki, bölgədə tapılan abidələr və Aşşur və Urartu kitabələrinə əsasən, onun tarixi e.ə. 720-ci ilə gedib çıxır. Miyanə sahəsinə görə Şimal-Qərbi İranın ən böyük şəhristanıdır və 5919 kvadrat kilometr ərazini əhatə edir. Miyanə Bozquş və Qaflantı dağ silsilələri arasında yerləşir və dəniz səviyyəsindən orta hesabla 1100 metr hündürlüyə malikdir. Bu xüsusiyyətlər, illik orta yağıntının 320 mm olması ilə Miyanəni bağçılıq üçün uyğun bir yerə çevirmişdir.

Türk şəhəri bu şəhristanın mərkəzi olan Miyanə şəhərindən 25 km məsafədə, geniş bir düzənlikdə yerləşir. Bu şəhərin iqlimi soyuq və qurudur və il ərzində temperatur 35 ilə mənfi 18 dərəcə Selsi arasında dəyişir. Bu şəhərin ətrafındakı zəngin otlaqlar orada maldarlığı xeyli inkişaf etdirmişdir. Türk adının çəkildiyi ən qədim tarixi sənəd 1077-ci ilə (456-cı il Şəmsi və ya 469-cu il Hicri) aid olan bir kitabdır.

Türk Məscidinin Tarixçəsi

Adətən, İslam məscidlərində tikilmə ili və baniləri göstərmək üçün kitabələr quraşdırılırdı, lakin Türk Məscidi belə kitabələrdən məhrumdur. Buna görə də onun dəqiq tikilmə tarixini təxmin etmək mümkün deyil. Buna baxmayaraq, mütəxəssislər məscidin tikilmə tarixini Elxanilər dövrünə (XIII və XIV əsrlər Miladi) aid edirlər, baxmayaraq ki, onların arasında bəziləri məscidin tikintisinin ondan əvvəlki dövrlərə getdiyinə inanırlar. Onların fikrincə, Türk Məscidi Hicri birinci əsrdə (VII və VIII əsrlər Miladi) tikilmişdir.

Məsciddə nəstəliq xətti ilə kitabələr və oyma işləri görünür. Bu kitabələrdə Hicri 1016-cı il (Miladi 1607-ci il) tarixi oxunur ki, bu da Şah Abbas Səfəvinin hakimiyyəti dövrünə aiddir.

Türk Məscidinin Xüsusiyyətləri və Memarlığı

Məscidin 10 fərqli hissəsi var. Məscidin əsas həyətinin iki girişi var. Əvvəllər məscidin bu hissəsində minarə var idi ki, təxminən 6.7 bal gücündə baş vermiş və Tərkin böyük hissələrini dağıtmış 22 mart 1879-cu il zəlzələsi (2 Fərvərdin 1258-ci il Şəmsi) səbəbindən məhv olmuşdur. Məscidin yuxarı mərtəbəsi də bu hadisədə dağılmışdır. Məsciddə bir kitabə mövcuddur ki, bu zəlzələdən sonra "Hacı Abbas Tərki" adlı bir şəxsin binanı 1803-cü ildə (Hicri 1282-ci il) təmir etdiyini göstərir. Bundan sonra da binanın təmiri üçün bir neçə kiçik və böyük əməliyyatlar aparılmışdır ki, bunlardan ən əsası 1984-cü ildə (1363-cü il Şəmsi) həyata keçirilmişdir.

Məscidin əsas ibadət salonu təxminən 18 x 5 metr ölçülərində bir düzbucaqlıdır. Mehrabın yaxınlığındakı bir sahənin üzərində böyük bir günbəz və onun həkk olunmuş sütunlarının üzərində 12 kiçik günbəz yerləşir. Məscidin sütunları bütöv daşdan tikilmişdir. Bu sütunlar qırmızıya çalan rənglə çox maraqlı və görməlidir. Bu sütunlar məscidə təsvirolunmaz bir əzəmət bəxş etmişdir.

İbadət salonunda sadə müqərnəslərlə bəzədilmiş əsas mehrab var. Mehrab bütöv bir daşdan yonulmuşdur və bu baxımdan çox böyük bədii və tarixi dəyərə malikdir. Əsas mehrabın iki tərəfində iki kiçik mehrab da görünür. Bu iki mehrab ehtimal ki, bəzək kimi hazırlanmış və camaat namazının qılınmasında istifadə edilməmişdir. Məscidin bəzi hissələrinin tikintisində kərpicdən istifadə edilməsi, məscidin əsas və daş hissəsinin daha qədim olması nəzəriyyəsini gücləndirir.

İbadət salonunun cənub-şərq hissəsindəki bir hücrədə ehtimal ki, məscidin banisinə aid olan bir türbə yerləşir. Bəzi mətnlər bu şəxsin adını "Xacə Kavus Tərki" olaraq qeyd etmişdir.

Miyanə Türk Məscidinin Milli Qeydiyyatı

Bu tarixi əsər 1989-cu ildə (1368-ci il Şəmsi) İranın Milli Abidələr Siyahısına daxil edilmişdir.