Təkəm oynatma Azərbaycanın xalqının baharı qarşılamaq üçün keçirdiyi mərasimdir.

Novruz, iranlıların qədim bayramıdır və bu torpağın hər bir guşəsində onu qeyd etmək üçün özünəməxsus adət-ənənələr formalaşmışdır. Təkəm oynatma da Azərbaycan xalqının Novruzu qarşılamaq üçün qədim mərasimlərindən biridir.

Təkəm oynatma — Azərbaycan xalqının Novruzu qarşılamaq mərasimi

İranda Novruz və baharın başlanğıcı, xalqın ən böyük milli bayramlarından biri hesab olunur. İranın müxtəlif bölgələrində Novruz bayramı özünəməxsus ayin və adətlərlə qeyd edilir. Azərbaycanın bölgələrində isə insanlar Təkəm oynatma adlı qədim mərasimlə baharı qarşılayırlar. Bu mərasim İranın azərbaycanlıların yaşadığı əyalətlərində — Şərqi Azərbaycan, Qərbi Azərbaycan və Ərdəbil, xüsusilə də Ərdəbil, Meşkinşəhr və Əhər kimi şəhərlərdə geniş yayılmışdır.

Novruzun mövqeyi və əhəmiyyəti

Novruz günəş təqvimi ilə ilin ilk günü, yəni 1 Fərvərdin (21 mart) tarixidir. Günəş təqviminə əsasən, ilin dəyişmə anı yaz bərabərliyi vaxtına təsadüf edir. Bu zaman Yer üzərində gündüz və gecə bərabərləşir və Günəş Qoç bürcünə daxil olur.

Novruz bayramı qədim İran mədəniyyətindən günümüzə qədər qorunub saxlanılan ən qədim bayramlardan biridir. Onun yaranma tarixi dəqiq məlum olmasa da, bəzi tarixçilər Novruzun eramızdan əvvəl 538-ci ildən, Böyük Kirin hakimiyyəti dövründən bəri İranda qeyd olunduğunu bildirirlər. İslamın İrana gəlişi bir çox qədim adətləri dəyişsə də, Novruz o qədər böyük dəyərə malik idi ki, yaşamağa davam etdi və öz orijinallığını qorudu. Müxtəlif tarixi dövrlərdən qalan abidə və sənədlər də Novruzun tarix boyu İranda nə qədər önəmli olduğunu göstərir.

Bu qədim bayram təkcə İranda deyil, Asiyanın müxtəlif ölkələrində də qeyd olunur və bir çox ölkələrdə rəsmi tətil günüdür.

Təkəm və Təkəm oynatma nədir?

“Təkə” türk dilində erkək keçi deməkdir. Sözün sonundakı “-m” şəkilçisi isə mənsubiyyət bildirir. Beləliklə, “Təkəm” – “mənim erkək keçim” mənasını verir. Təkəm — erkək keçiyə bənzədilmiş, taxtadan hazırlanmış bir oyuncağın adıdır. Bu oyuncağın gövdəsi dairəvi və ya kvadrat formalı lövhə üzərində yerləşdirilir. Azərbaycanın əksər bölgələrində bu oyuncaq keçi, qara keçi tükü ilə örtülür və üstünə qırmızı parçalar bağlanır. Qırmızı rəng, Novruz ayinlərində canlılıq və sevincin simvolu olaraq xüsusi əhəmiyyət daşıyır.

Bu keçi fiquru kiçik zənglər, boncuklar və digər bəzək əşyaları ilə bəzədilir. Oyuncağın gövdəsi lövhəyə sabitlənməyib və onun altına yerləşdirilən taxta çubuq vasitəsilə yuxarı-aşağı hərəkət etdirilə bilir. Təkəmçi (yəni təkəmi hərəkət etdirən şəxs), bu oyuncağı hərəkət etdirərək sanki onu “danışdırır” və eyni zamanda xüsusi şeirlər oxuyur. Təkəmin hərəkəti, şeirlərlə ahəngdar şəkildə icra olunur və əksər hallarda tamaşaçılarda gülüş, sevinc doğurur. Təkəmçi baharın gəlişini və Novruzun yaxınlaşmasını şən, bəzən satirik tərzdə çatdırır. Tamaşaçılar isə bu çıxışların qarşılığında ona hədiyyələr verirlər.

Təkəm oynatma mərasimi adətən havanın isinməsi və Səblan dağlarında qarların əriməyə başlaması ilə başlayır. Təkəm oynatma bəzi ailələrdə irsi sənət hesab olunur. Təkəmçilər bəzən təkbaşına, bəzən isə “Torbacı” (və ya “toğraçekən”) adlı köməkçi ilə çıxış edirlər. Torbacı tamaşa zamanı camaat arasında dolaşaraq hədiyyələri toplayır.

Təkəmçi şeirləri

Təkəm oynatma hər hansı mahnı ilə deyil, xüsusi ahəng və şeirlərlə müşayiət olunur. Bu şeirlər təkcə əyləncə və hədiyyə istəyi ilə məhdudlaşmır. Bəzən sosial məsələlər, dini duyğular, gündəlik həyatın problemləri, ədalət istəkləri də bu şeirlərin mövzusu olur. Bu da təkəmçilərə öz yaradıcılıqlarını göstərmək və çıxışlarını fərqli etmək imkanı yaradır. Ona görə də təkəm şeirləri illər boyu təkrarlanmayıb, daim yenilənmiş və xalqın yaddaşında qalmağı bacarmışdır.

Təkəmçi şeirləri əsasən Azərbaycan türkcəsində olsa da, bəzən fars dilində misralar da əlavə edilir.

Təkəm oynatma mərasiminin milli qeydiyyatı

Bu qədim mərasim, 2011-ci ildə (1390 hicri-şəmsi) İranın qeyri-maddi mədəni irsi siyahısına daxil edilmişdir.