Gəluni və onun lək xalqı arasında mədəni və sosial mövqeyi

Gəluni, lək xalqının qadın və kişiləri tərəfindən baş örtüyü kimi istifadə olunan xüsusi bir parçadır.

Gəluni və onun lək xalqı arasında mədəni və sosial mövqeyi

Gəluni, lək xalqının qadın və kişiləri tərəfindən baş örtüyü (sərbənd) kimi istifadə olunan xüsusi bir parçadır. Bu parça, Luristan, Həmədan, Kermanshah və İlam vilayətlərində yaşayan ləklər arasında geniş yayılmışdır.

Gəluni sözü üç hissədən ibarətdir:

• "Gəl" – Ləki ləhcəsində bu söz "goul" kimi tələffüz olunur və iki mənaya malikdir: birincisi, bitkilərin çiçəkləri; ikincisi isə - yalnız ləki dilində işlənən və digər dillərdə bənzəri olmayan - həndəsi, bitki və heyvani naxışlardır.
• "un" – "bağlamaq" mənasını verir.
• "i" – mənsubiyyət bildirən şəkilçidir.

Bu açıqlamalara əsasən, gəluni - üzərində həndəsi və bitki naxışları olan və qədim zamanlardan bəri ləklər arasında istifadə edilən bir parçadır. Gəluninin əhəmiyyəti sadəcə onun praktik funksiyası ilə bitmir; bu parçalar lək xalqı üçün şərəf, təmizlik və yaraşıqlılıq rəmzi hesab olunur. Hətta bu xalqın bəzi simvolik davranışları da Gəluninin mədəni dəyərindən təsirlənmişdir.

Gəluni parça növü onun materialı, istehsal yeri, motivləri, rəngləri və istifadəsinə görə müxtəlif adlarla tanınır və onun ətrafında müxtəlif terminlər və adətlər formalaşıb. Gəluni ləklər üçün o qədər önəmlidir ki, xalq mahnılarında da bu parçadan bəhs olunur. Bu mahnılarda Gəluninin mövqeyi və ona olan hörmət əksini tapır. Həmçinin heca vəznində olan çoxsaylı beyitlər də xalq arasında sinədən-sinəyə keçərək nəsildən-nəsilə ötürülür. Bu beyitlər lək xalqının şifahi mədəniyyətinin qiymətli xəzinəsidir.

Gəluni növləri

Gəluni parçasının naxışları adətən qırmızı, mavi, ağ, yaşıl və qəhvəyi rənglərdə olur və bu naxışlar qara fon üzərində işlənir. Ləklər arasında “ləki” adlanan bir rəng mövcuddur ki, bu rəng palıd meyvəsinin daxili qabığından və ya “lək” adlı kiçik bir həşəratdan alınırdı. Ləklər bu maddə ilə parçaları rəngləyir və bu rəngdə olan parçaları “ləki” adlandırırdılar. Hazırda da Qəzvin, Gilan və Mazandaran bölgələrində yaşayan ləklər qırmızı baş örtüyünə “laki” deyirlər.

Kəlaxi, başqa bir Gəluni növüdür. Bu ad, daha çox Azərbaycan bölgəsində yayılmış kəlağayı adlı çap üsulundan gəlir. “Darayi” adlanan başqa bir Gəluni isə əsasən varlı yəzdi gəlinləri tərəfindən istifadə olunurdu. Əmiri adlanan digər bir növ də Kerman şəhərində istehsal olunurdu. Bu adın yaranması isə XIX əsrdə İranın tanınmış siyasi və ictimai şəxsiyyəti olan Əmir Kəbirin göstərişi ilə bu parçaların bayramlarda hədiyyə olaraq təqdim edilməsi ilə əlaqədardır.

Gəluninin ənənəvi bağlanma üsulları

Gəluni ən sadə formada, həcmi az olacaq şəkildə başa bağlanır. Duxəlifi və ya iki düyünlü adlanan üsulda, Gəluni alında çarpaz şəkildə iki düyünlə bağlanır. Çarkəlaxi üsulunda dörd ayrı Gəluni bir-birinə bağlanır və böyük bir baş örtüyü əldə edilir ki, bağlandıqda taca bənzər forma alır. Kəc-kəlaxi və ya sərvəndar üsulunda isə parçanın üst hissəsi sola tərəf əyilir və bu, daha vüqarlı bir görünüş yaradır.

Sərvən-şur - başqa bir bağlama tərzidir. “Şur” ləki ləhcəsində “asılmış” deməkdir və bu üsulda bir neçə Gəluni bir-birinə bağlanaraq arxadan sallanacaq şəkildə düzülür və yerə qədər uzana bilər. Ailə daxilində isə şil-və-mil üsulu ilə istifadə olunur - burada Gəluni boş şəkildə bağlanır və ucları boyuna düşür.

Gəluninin bağlanma forması və istifadə edilən dizayn qadınların yaşına və cəmiyyət içindəki mövqeyinə görə dəyişir. Gənc qızlar və qadınlar daha şən və rəngarəng modellərə üstünlük verirlər, yaşlı qadınlar isə sadə və tünd rəngli dizaynlardan istifadə edirlər. Lək xalqının müxtəlif tayfaları arasında da Gəluninin bağlanma üsullarında fərqliliklər müşahidə olunur.

Kişilər arasında Gəluni bəzən dastar (baş örtüyü), bəzən papağın ətrafında, bəzən də boyun və ya bel üçün şal kimi istifadə olunur. Gəluninin başa və ya papağa bağlanması kişinin mövqeyini və nüfuzunu göstərir. Şərf kimi istifadə edildikdə isə təmtəraq və vüqarlı bir görünüş yaradır.

Gəluninin milli qeydiyyatı

Lək xalqı arasında qadın və kişilərin Gəlunini ənənəvi şəkildə bağlama üsulları, 2018-ci ildə (hicri-şəmsi 1397) İranın milli irs siyahısına daxil edilmişdir.