Novruz  iranlıların yeni ili qarşılamaq üçün qədim bayramıdır.

Novruz baharın və yeni ilin başlanğıcı kimi tanınır və İran xalqı bu bayramı qədim zamanlardan bəri qeyd edir.

İran mədəniyyətində Novruz bayramı yaz fəsli və yeni ilin başlanğıcı kimi qeyd olunur. Novruz qədim zamanlardan qalan bir ənənədir və UNESCO tərəfindən “qeyri-maddi mədəni irs” kimi tanınıb. Bu qədim irs 2009-cu ildə (miladi 2003) YUNESKO tərəfindən qeydə alınıb. Bir neçə ay sonra, 2010-cu ildə (miladi 2004), YUNESKO-nun qərarı ilə 21 mart “Beynəlxalq Novruz Günü” elan edilib. Qədim İran cəmiyyətində əhalinin əsas məşğuliyyəti əkinçilik olduğuna görə, Novruz ənənələri də əsasən kənd təsərrüfatı həyatı və qida istehsalı ilə bağlıdır.

Qış aylarında havanın soyuq olması səbəbilə kənd təsərrüfatı fəaliyyətləri dayanırdı və insanlar evlərinə çəkilirdilər. Buna görə də Novruz və baharın gəlişi onlara havanın yenidən isinməsi və iş və zəhmətin yeni mövsümünün başlanğıcı anlamına gəlirdi. Novruz təbiətin yenilənməsinin bir nişanəsi kimi qəbul olunur və İran xalqı bu bayramı ailə və qohumlarla görüşmək üçün bir fürsət hesab edir.

Novruz Bayramının Tarixi

Əldə edilən sübutlara əsasən, İran yaylasının sakinləri eramızdan əvvəl 3-cü minillikdən etibarən Novruzu qeyd edirdilər. Novruzun qeyd olunmasına dair qəti sübutlar Təxti-Cəmşid saray kompleksində müşahidə olunur. Əhəmənilər dövründə (e.ə. 550–330) həm xalq, həm də saray əhli Novruzu qeyd edirdi.

Novruz demək olar ki, bütün İran ərazisində, o cümlədən Mesopotamiya bölgəsində də hörmətlə qarşılanırdı. Lakin İranın şərqində, harada ki zərdüştilərin əksəriyyəti yaşayırdı, Novruzla bağlı sübutlara rast gəlinmir. Bu da Novruzun zərdüştiliklə birbaşa əlaqəsinin olmadığını göstərir. Bu iddianı dəstəkləyən başqa bir sübut da, Zərdüştilərin müqəddəs kitabı olan “Avesta”da Novruzdan bəhs edilməməsidir.

O dövrdə iranlıların təqvimi 7 aylıq yay və 5 aylıq qış dövrünə bölünürdü. Onlar noyabr ayının əvvəllərində baş verən bir günü – “Mehrgan” bayramını qeyd edirdilər. Bu bayram yay fəsli məhsullarının yığımının tamamlanmasını və qışa ehtiyat ərzaqla girməyi qeyd etmək üçün idi. Mehrgan bayramı, Novruzla yanaşı, İranın qonşu ölkələrində, o cümlədən bəzi ərəb icmaları arasında da qeyd olunurdu. Bəzi tarixçilərin fikrincə, Əhəmənilər hakimiyyətə gələndə İran xalqı hələ də Mehrgan bayramını əsas sayırdı, lakin Daranın (Dariyus I – e.ə. 522–486) dövründə yazın başlanğıcı rəsmi illik bayram kimi qəbul edildi.

Novruzun Tarix Boyu Qeyd Olunması

Əhəmənilər dövründə İran şahı Novruz günü Təxti-Cəmşiddə oturur və günəşin onun üzünə düşməsi üçün xüsusi yer seçilirdi. Həmin dövrdə fərqli təqvimlər mövcud olduğu üçün Parfiya və Sasani dövrlərində ilin ilk günü ilə bağlı fərqli yanaşmalar var idi. Qədim İranda insanlar ilin ilk 12 gününü bayram kimi qeyd edirdilər və 13-cü gün evdən çıxaraq “bəla və bədliyi uzaqlaşdırmaq” üçün təbiətə gedirdilər.

İslamdakından sonra da Novruz öz əvvəlki formasını saxladı. Xilafət dövründə bəzi xəlifələr Novruzu İslamdan öncəki dövrlə əlaqələndirib bəyənmirdilər, lakin İran müsəlmanları bu bayramı qoruyub saxladılar. Səlcuqlar dövründə (1037–1194), türk mənşəli hakimlər Novruzu dəstəkləmirdilər və İran təqvimində bəzi dəyişikliklər edildi. Lakin böyük alimlərdən biri olan Ömər Xəyyam və bir qrup riyaziyyatçı tərəfindən daha dəqiq bir təqvim tərtib edildi və Novruz onun başlanğıcı kimi qəbul olundu.

Səfəvilər dövründə (XVI–XVIII əsrlər) Novruz İslam ənənələri ilə birləşdirildi. Bu günün İranında Novruz dəqiq olaraq 21 mart – Fərvərdin ayının 1-i ilə üst-üstə düşür və hər il möhtəşəm ənənələrlə qeyd olunur.