Şərqi Azərbaycan yerli təqvimi davamlı bir mirasdır.

Şərqi Azərbaycan yerli təqvimi bu torpağın xalqının şifahi mədəniyyətinin ən parlaq nümunələrindən biri hesab edilə bilər ki, illər ərzində inkişaf etmişdir.

İnsanlar çox qədim zamanlardan bəri təqvimin əhəmiyyətini dərk etmiş və xüsusilə əkinçilik fəaliyyəti və köç üçün uyğun vaxtın seçilməsi məqsədilə öz fəaliyyətlərini planlaşdırmaq üçün təqvimlər yaratmağa çalışmışlar. Bu işdə müxtəlif xalqlar arasında ayın Yer ətrafında fırlanması və ölçüsünün dəyişməsi, ulduzların və göy cisimlərinin mövqeyi kimi amillər təqvim quruluşunun əsasları kimi nəzərə alınmışdır.

İran torpağında təqvimlər

İranda tarix boyu müxtəlif təqvimlər istifadə olunmuşdur və bəziləri daha geniş yayılmışdır. Bu təqvimlərin tarixçəsi və müxtəlifliyi ilə bağlı araşdırmalar göstərir ki, müxtəlif təqvimlərdə ilin hesablanmasında fərqlər mövcuddur. Bu fərqlər bayram və rəsmi günlərdə də özünü göstərir. Kabisə ilinin əlavə olunması İranda təqvimlərin ən vacib xüsusiyyətlərindən biridir və bu sistem əsrlər ərzində tədricən təkmilləşdirilmişdir.

İslamın İrana girişi ilə Peyğəmbərin Məkkədən Mədinəyə hicrəti təqvim başlanğıcı kimi qəbul edilmişdir. Daha sonra ayın fəzalarında dövr etməsinə əsaslanan hicri təqvim geniş yayılmışdır. Bu təqvim dini bayramları yaxşı dəstəkləməsinə baxmayaraq, fəsillərin dəyişkənliyi səbəbindən vergi toplama və s. işlər üçün əlverişli olmurdu. Buna görə də, Yerin Günəş ətrafında fırlanmasına əsaslanan təqvimlərə üstünlük verildi.

İranda müxtəlif təqvim üsulları arasında "Cəlali təqvimi" daha çox tanınmış və qəbul olunmuşdur. Bu təqvim hazırda da istifadə edilir və məşhur şair, riyaziyyatçı və astronom Ömər Xəyyama aid edilir. O, təqvimini Cəlaləddin Məlikşah Səlcuqinin (1072–1092) dövründə hazırladığı üçün "Cəlali təqvimi" adlandırılmışdır. Bu təqvimdə ilin başlanğıcı günəşin yaz bərabərliyində dayanması ilə müəyyən olunur.

Bundan əlavə, İranın müxtəlif bölgələrində yerli təqvimlər də mövcud olub ki, burada əsasən əkinçilik işləri, məhsul yığım və əkilməsi kimi mühüm tədbirlər əsas götürülüb. Şərqi Azərbaycan yerli təqvimi də məhz belə yerli təqvimlərdən biridir və bu torpağın xalqının şifahi mədəniyyətinin mühüm hissəsini təşkil edir. Bu təqvim 2013-cü ildə (1391 hicri-şəmsi) İranın qeyri-maddi mədəni irs siyahısına daxil edilərək qorunması və inkişaf etdirilməsi üçün şərait yaradılmışdır.

Şərqi Azərbaycan yerli təqviminin xüsusiyyətləri

Şərqi Azərbaycan yerli təqviminin ən önəmli xüsusiyyəti onun xalqın inancları və dini etiqadları ilə sıx bağlı olmasıdır. Bu təqvimdən iqtisadi və mədəni fəaliyyətlərin planlaşdırılması üçün istifadə olunurdu və buna görə də, xalq mərasimləri ilə bir-birinə qarışmışdır.

Bu yerli təqvim ulduzların çıxışı və batışı, onların göydəki mövqeyi, ay və günəşin hərəkəti əsasında hazırlanmışdır. Təqvim kəndlilərin heyvandarlıq və əkinçilik işləri üçün ən uyğun vaxtları müəyyən etməsinə və iqlim dəyişikliklərini təxmin etməsinə kömək edirdi. Buna görə də xalqın təcrübəsi bu təqvimin hazırlanmasında mühüm rol oynamışdır və tədbirlərin müəyyən edilməsində əhəmiyyət daşıyırdı. Məsələn, yerli təqvimdə "Nisan" adlanan 25 Farvardin (14 aprel) günü yağışın gözlənildiyi vaxt sayılır. "Gəçi Qıran" (mayın ortasında keçilərin ölümü ilə nəticələnən soyuq), "Yayın Qıx Beşi" (yayın qızğın vaxtı), "Qoyruq Doğdu" və "Kəlovəz" (qışın kiçik və böyük çilləsi) kimi digər mühüm hadisələr də bu yerli təqvimin vacib günlərindəndir.

Bu təqvimdə digər məşhur təqvimlər kimi dörd mövsüm və hər mövsüm üç aydan ibarətdir: Yaz (bahar), Yay (yay), Payız (payız) və Qış (qış). Görünür, şifahi təqvimlərdən istifadə müddətində daha savadlı şəxslər daha dəqiq təqvimləri kəndlilərə öyrətmiş və beləliklə yerli təqvimin dəqiqliyi və vaxtın bölünməsi təkmilləşdirilmişdir. Buna baxmayaraq, bəzi kənd və köçəri əhali arasında bu yerli təqvimdən istifadə hələ də davam edir.