Camalabad karvansarası (Miyana) və Avropa səyyahlarının qeydlərində onun əks-sədası

Camalabad karvansarası (Miyana) və Avropa səyyahlarının qeydlərində onun əks-sədası

Camalabad karvansarası Təbrizdən İranın mərkəzi vilayətlərinə uzanan qədim səfər marşrutu üzərində yerləşir – bu elə bir yol idi ki, əsrlər boyu Avropalı səyyahlar İran səfərlərində məhz bu istiqamətdən keçmişlər.

İran karvansaraları keçmişdə səyyahların və ticarət karvanlarının istirahəti üçün tikilmiş mehmannanə tipli tikililər idi. Karvanlar bu dayanacaqlarda bir və ya bir neçə gecəlik qalıb, həm dincəlir, həm də ticarət və mədəni mübadilə aparırdılar. Karvansaraların ölçüsü və memarlıq tərzi yerləşdiyi ərazinin coğrafi xüsusiyyətlərinə və strateji əhəmiyyətinə görə dəyişirdi. Buna görə də bu tikililər insanın təbiətlə uyğunlaşmasının və səyyahlara xidmət göstərməyin ən gözəl nümunələrindən biri hesab olunur.

Camalabad karvansarası İranın Şərqi Azərbaycan vilayətində, ölkənin şimal-qərb hissəsində yerləşir. Adını yaxınlıqdakı Camalabad kəndindən almışdır. Təbrizdən Tehrana, oradan da Avropaya və əks istiqamətdə uzanan ticarət və səfər yollarının kəsişməsində yerləşməsi bu karvansaraya mühüm strateji mövqe qazandırmışdır. Elə buna görədir ki, çoxsaylı Avropa səyyahları İran səfərləri zamanı burada dayanmış və əsərlərində bu tikilidən bəhs etmişlər.

Tarixçə və memarlıq xüsusiyyətləri

Camalabad karvansarasının inşası Elxanilər dövrünə (1256–1356) təsadüf edir. Bəzi mənbələr onun ilkin mərhələdə çarparxana – yəni poçt və xəbər mərkəzi kimi fəaliyyət göstərdiyini bildirir.

Səfəvilər dövründə (XVI–XVII əsrlər) yolların təhlükəsizliyini artırmaq və ticarəti canlandırmaq məqsədilə ölkə miqyasında karvansaraların tikintisinə və bərpasına xüsusi diqqət yetirilmişdir. Şah Abbas II (1642–1666) dövründə Camalabad karvansarası da əsaslı şəkildə təmir olunmuşdur. Giriş qapısının üstündə yerləşən daş kitabədə 1065 hicri (1655 miladi) tarixi bu bərpa ilə bağlı qeyd olunmuşdur.

Karvansara XX əsrin əvvəllərinə – Pəhləvi dövrünə qədər fəaliyyət göstərmiş, o vaxtlar Təbriz–Tehran yolu onun yanından keçirmiş. Sonradan yolun istiqaməti dəyişdikdən sonra karvansara tədricən tərk edilmişdir. 2000-ci illərdə yenidən təmir edilərək bu günkü görkəmini almışdır.

Tikili dörd eyvanlı plan əsasında inşa olunmuşdur. Geniş daxili həyəti əhatə edən otaqlar karvan yolçularının istirahəti üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bu otaqlar eyvan adlı yarıaçıq keçidlərlə həyətə bağlanırdı. Eyvan həm istirahət yeri, həm də ticarət üçün istifadə edilirdi.

Camalabad karvansarasının ümumi sahəsi 2852 m²-dir və bu göstərici ilə o, Şimal-qərbi İranın ən böyük karvansaralarından biri sayılır. Dörd küncündə yerləşən silindrik bürclər binanın həm möhkəmliyini artırır, həm də gecələr karvanlara istiqamət göstərmək üçün alov yandırmaq məqsədilə istifadə olunurdu.

Xarici səyyahların qeydlərində Camalabad karvansarası

Fransız səyyah Jan Şarden öz səyahətnaməsində bu binanın 733 hicri (1332 miladi) ildə Qiyasəddin Məhəmməd (Sultan Əbu Səid Xanın vəziri) tərəfindən inşa etdirildiyini yazır. Şarden 1665-ci ildə Təbrizə gəlmiş, Qəzvin–Qum–Kəşan marşrutu ilə İsfahana getmiş, 18 ay burada yaşamış və daha sonra Bəndər Abbasdan dəniz yolu ilə İrandan ayrılmışdır. O, sonralar daha iki dəfə İrana səfər etmişdir.

İtalyan səyyah Covanni Françesko Cemelli Kareri 1694-cü ildə karvansaranı ziyarət etmiş və onu “böyük bir tikili” kimi təsvir etmişdir. Onun qeyd etdiyinə görə, binanın ölçüləri təxminən 50×60 metr olmuşdur.

Digər məşhur fransız səyyah Jan Batist Tavernye, ömrü boyu İrana altı dəfə səfər etmiş və 1663-cü ildə sonuncu səfəri zamanı Camalabad karvansarası haqqında qeydlər aparmışdır.

Alman səyyah Moris de Kotzebue isə Fətəli şah Qacar dövründə (1234 hicri / 1819 miladi) Təbrizə səfəri zamanı bu karvansaranı ziyarət etmiş və onun təxminən 520 illik tarixə malik olduğunu yazmışdır.

Milli və beynəlxalq qeydiyyat

Camalabad karvansarası 2002-ci ildə İranın milli irs siyahısına, 2023-cü ildə isə YUNESKO-nun Dünya İrsi Siyahısına daxil edilmiş 54 İran karvansarasından biri kimi qeydə alınmışdır.