Tabut gəzdirmə mərasimi Yəzd xalqının İmam Hüseynin (ə) matəmi üçün simvolik mərasimidir.

Tabut gəzdirmə mərasimi İranın mərkəzi bölgələrinin əksəriyyətində yayılmış olsa da, Yəzd bu qədim ənənənin əsas mərkəzi kimi tanınır.

Yəzd şəhərində Məhərrəm ayının simvolik matəm mərasimi tabut  gəzdirmə

Məhərrəm ayı, şiələrin üçüncü imamı İmam Hüseynin (ə) şəhadətinə yas tutduqları müqəddəs bir zamandır. İmam Hüseyn (ə) dövrünün zalım hakimlərinə qarşı mübarizə apararaq, dövrünün ən seçilmiş insanları ilə birlikdə şəhid olmuşdur. İran xalqı hər il bu böyük şəhidin anım günündə ölkə miqyasında matəm mərasimləri keçirir. Bu mərasimlər hər bölgənin tarixi və mədəni kontekstinə uyğun olaraq müxtəlif formalarda həyata keçirilir. Yəzdin Məhərrəm ayı ilə bağlı matəm ənənələri isə İmam Hüseynə olan eşq və bağlılığın bənzərsiz ifadəsi kimi qəbul olunur. Bu mərasimlər arasında “tabut  götürmə” ən qədim və simvolik yas adətlərindən biridir.

Tabut gəzdirmə götürmə nə deməkdir?

“Tabut  gəzdirmə” mərasimi Yəzd şəhərində Əşura günü yəni İmam Hüseynin (ə) şəhid olduğu gün – keçirilir. Yəzd əhalisinin inancına görə, bu mərasim İmam Hüseynin simvolik dəfn mərasimidir və “tabut ” – onun tabutunu təmsil edir. Tabuta bənzər taxtadan düzəldilmiş bir quruluşdur və məscidlərdə, hüseyniyyələrdə və digər mərasim yerlərində daşıyırlar. Ənənəyə görə tabut  qara parçalarla örtülür, üstünə rəngli şallar, güzgülər və bəzən dini simvollar asılır. Müasir dövrdə bəzəklər azaldılsa da, əsasən qara parçayla örtülməsi davam edir.

Tabut  necə görünür?

Bəzi tabutlar şam ağacına bənzəyən, üçbucaq formasında düzəldilir. Onun skeleti müxtəlif ölçülü taxta dirəklərdən ibarətdir: 8–20 yan taxta, 4–12 hündür sütun və bir baza hissəsi. Bədənin quruluşu çubuqlar, dirəklər və keçidlərdən ibarət olur və adətən ağır və torvari (müşəkkəb) bir quruluş alır. Tabutun alt hissəsi yerə təxminən 40–50 sm məsafədə olur ki, bu da onu daşıyanların rahatlığı üçün nəzərdə tutulub.

Tabutun çəkisi böyük taxta quruluş və bəzəklər səbəbilə çox ağırdır. Məsələn, Əmir Çəxmaq tabut i bir neçə ton ağırlığındadır və onu daşımaq üçün 100-dən çox güclü kişi tələb olunur.

Tabut mərasiminin tarixi

Bəzi tarixçilərə görə, tabut in tarixi islamdan əvvəlki Sasani dövrünə (224–651-ci illər) gedib çıxır. O zamanlar iranlılar Siyavuş adlı əfsanəvi qəhrəmanın matəmini bu cür mərasimlərlə qeyd edirdilər. Lakin daha mötəbər rəylərə görə, tabut  mərasimi Səfəvilər dövrünə (1501–1736) aiddir. “Tabut ” adının mənşəyi tam dəqiq bilinmir, lakin bir rəvayətə görə, İmam Hüseynin cənazəsi xurma ağacının budaqları üzərində dəfn yerinə aparıldığı üçün tabutuna bu ad verilib. Digər ehtimallar arasında tabut in müqəddəs sayılması, qədim tabutların xurma ağacından düzəldilməsi kimi izahlar da mövcuddur.

Tabut düzəltmək incə sənətkarlıq tələb edən bir peşədir və bu işlə məşğul olan ailələrə tabut bənd və ya tabut saz deyilir. Yəzdin Əmir Çəxmaq tabut i həm ən qədim, həm də ən böyük tabut lərdən biridir və təqribən 450 il yaşı var. Bu tabut  “Heydəri tabutu” adı ilə də tanınır.

Tabut  mərasimi harada keçirilir?

Tabut daşıma mərasimi əsasən İranın mərkəzi səhralıq bölgələrində keçirilir. Bu mərasimlər arasında Yəzd şəhərindəki tabut  götürmə öz möhtəşəmliyi və miqyası ilə fərqlənir və beynəlxalq şöhrətə malikdir. Bəzi bölgələrdə bu mərasim Məhərrəm ayından başqa, məsələn Ramazan ayının 21-i – İmam Əlinin şəhadət günü kimi xüsusi yas günlərində də həyata keçirilir.

Bəzi yerlərdə tabutun müəyyən hissələrinin qaldırılması müəyyən tayfa, peşə və ya məhəlləyə məxsus olur və bu hüquq irsi hesab olunur, heç kim buna müdaxilə edə bilməz.

Tabut mərasiminin adətləri

Məhərrəmin ilk günündən Tasuaya (9-cu gün) qədər tabut lər bəzədilir. Bu mərasimə tabut  bağlama deyilir. Böyük tabutların bəzədilməsi bir neçə gün çəkə bilər. Qara və yaşıl parçalarla yanaşı, gül, güzgü, qılınc, xəncər, qalxan və dəbilqə kimi simvolik əşyalar da istifadə olunur.

Tabutun daşınması hər bölgənin ənənəsinə görə günün müəyyən vaxtında həyata keçirilir. Lakin Əşura gününün günorta saatı bu mərasimin ən mühüm anıdır.

Tabutu daşımaq istəyən şəxslər çiyinlərinə yumşaq parça bağlayırlar ki, onu daha rahat şəkildə daşıya bilsinlər. Bu qruplara adətən bir təcrübəli və yaşlı şəxs – çox zaman seyid – rəhbərlik edir. Onun göstərişi ilə camaat “Ya Hüseyn” zikri ilə tabut i yerdən qaldıraraq müxtəlif hüseyniyyə, məhəllə və meydanlara aparırlar.

Tabut in üstündə bir nəfər dayanır, digərləri isə tənzimləməni təmin etmək üçün qabaqda hərəkət edir. Mərasim başa çatdıqdan sonra tabut  əsas yerinə qaytarılır və bəzəklər çıxarılır.

Tabut daşımanın milli irs kimi qeydiyyatı

Tabut mərasimi müxtəlif bölgələrdə fərqli formalarda həyata keçirilsə də, tabut in qaldırılması və aparılması bütün mərasimlərin ümumi elementidir. Bu mərasim İranın qeyri-maddi mədəni irsi kimi üç dəfə rəsmi qeydiyyata alınıb:

İlk dəfə 2011-ci ildə (1390 hicri-şəmsi) Yəzd əyaləti adına, daha sonra 2013-cü ildə (1391 hicri-şəmsi) Nədüşən (Meybod yaxınlığı, Yəzd) və Mehrcərd (Kerman ostanı) adından qeydə alınıb.