"Kilim, İranın mədəniyyəti və coğrafiyası qədər geniş bir müxtəlifliklə toxunmuş bir naxışdır."

Gilim, İranın hər yerində toxuma forması demək olar ki, oxşardır, amma onun dizaynları və istifadələri müxtəlif bölgələrdə geniş bir müxtəliflik göstərir.

Bəlkə də İranın xalı toxumalarının məşhur olmasının səbəblərindən biri, bol xammalın mövcudluğudur. İranlıların kənd təsərrüfatı və maldarlıqla məşğul olmaları, yun və pambığı gilim, cəcim və xalça kimi məhsulların istehsalında əsas xammal kimi təmin edirdi. Yüzyıllar boyu, İranlıların qabiliyyəti bu toxumalara müxtəlif dizaynlar verməsinə səbəb oldu və bu günlərdə onlar İran mədəniyyətinin xüsusi elementlərindən birinə çevrilib. Bu arada, İranın gilim toxumalarının müxtəlifliyi, onun coğrafiyası və orada mövcud olan kiçik mədəniyyətlərə uyğun olaraq çox genişdir, belə ki, bəzən bəzi toxuma texnikaları öz başına bir ad almış və müstəqil bir əl işləri sahəsi kimi tanınmışdır.

Gilim nədir?

Gilim, əl ilə və dar üzərində toxunan bir parçadır. Üfüqi darlar gilim toxumaq üçün daha az istifadə olunur, amma üfüqi darlar daşınabilirdir və köçəri həyat tərzi sürənlər üçün daha uyğundur. Bu parçanın ipləri yun, pambıq və bəzi hallarda ipəkdən ibarətdir və əsasən xalça kimi istifadə olunur. Cəcim, forması və dizaynı baxımından gilimə və ya ziluya bənzəyə bilər, amma bu toxumalar toxuma üsulu baxımından bir-birindən fərqlənir, belə ki, gilim toxumasında heç bir halda bobin istifadə edilmir. Ənənəvi gilimdə rənglər çay, qoz qabığı və digər təbii maddələrdən əldə olunurdu. Bu toxuma keçmişdə yalnız döşək olaraq deyil, yük daşıyan heyvanlar üçün də örtük kimi istifadə edilirdi, amma hal-hazırda daha çox müasir bir örtük kimi istifadə olunur. Gilim hər bölgədə toxucuların ehtiyaclarına uyğun olaraq istehsal edilir. Beləliklə, onun üçün standart ölçü yoxdur, amma bu günlərdə daha çox xalça ölçülərində toxunur. Gilim toxumaq bu gün fabriklərdə və sənaye maşınları ilə də edilir, amma ənənəvi gilim toxuma hələ də mövcudluğunu davam etdirir və onun məhsulları çox diqqətəlayiqdir.

Gilim növləri

Gilim, toxuma işinin baş verdiyi coğrafi və mədəni bölgəyə uyğun olaraq müstəqil bir kimlik əldə edir. Bu kimlik yalnız dizaynlarda deyil, həm də gilimin materialında və hətta ölçüsündə də görünür. Buna görə də, Şahson, Ləri, Sistan, Hərsin, Baluç, Xəmse, Sənə, Qəşqayi, Afşar, Zərənd, Türkmən və Ənbaran kimi müxtəlif gilimləri qeyd etmək olar. Başqa bir kateqoriyada, gilim toxumaq texnikası, dizayn və istifadə sahəsinə görə fərqli növlərə ayrılır:

Süzen gilimi Süzenlə gilim toxumaq, bu məhsulun ənənəvi istehsalında əsas texnikalardan biridir. Bu toxuma forması İranın müxtəlif bölgələrində yayılıb və burada iplərin ətrafına süzenlə fırlatmaq üçün istifadə edilir. Əksər hallarda bu toxumaların ipləri yun və məhsullarının toxuması incə olur. 2023-cü ildə bu gilim texnikası İranın Keşm bölgesindən milli irs siyahısına daxil edilib.

Dövrəçin toxuma (tərs toxuma) Bu növ gilim, Farsın Qəşqayi tayfası arasında toxunur. Tərs toxuma, adi gilim darlarında baş verir, amma iplər iki tərəfli darın üstündən deyil, altından keçir. Bu növ gilimdə toxucu işini görmək üçün işin əksini görə bilmək üçün bir güzgü istifadə edir.

Rənd toxuma (Sərəndaz toxuma) Rənd toxuma, süzen texnikası ilə aparılır və məhsulun üstü olur. Bu növ gilim, əsasən Qəşqayi və Bəxtiyari tayfaları arasında yayılıb və burada heyvan və bitki motivləri istifadə olunur. Ölçüsü, xalça və ya masa örtüsü qədər olur. 2023-cü ildə Kazerun şəhərinin Təhngüyan adı ilə bu sənət növü İranın milli irs siyahısına daxil edilib.

İki tərəfli gilim Bu texnikada işin hər iki tərəfi istifadə olunur və toxucu iki mərhələdə ipləri altından və üstündən keçirir.

Kürdü süfrəsi Bu toxuma, gilim toxuma üsulu ilə hazırlanan bir növ süfrə altlığıdır, ənənəvi şəkildə çörək bişirən zaman xəmir topalarını üzərinə qoyurlar. Bu istifadə növü, Kürdü süfrələrinin adətən kiçik olmasına və 100x100 santimetr ölçülərində toxunmasına səbəb olub. Kürdü süfrələri əsasən pambıq iplərindən və yun iplərindən hazırlanır. Bu toxumanın dizaynı çox mürəkkəb deyil, ortasında sadə olur, kənarları isə rəngli dizaynlarla toxunur.

Şirəki piç Bu gilimi daha çox Sirdjan kəndlərində istehsal edirlər. Bu növ gilimə "Şirəki piç" adı verilmişdir, çünki burada rəngli iplər darın ətrafına sarılır. Bu toxumanın motivləri, adi gilimlərdən daha mürəkkəbdir və xalça motivlərinə yaxın olur. Bu sənət, 2016-cı ildə Sirdjan şəhəri, Kerman əyalətinin milli irs siyahısına daxil edilib.

Gəmçə toxuma Qəşqayi tayfasının Kəgəliyyə və Buirəhmad bölgəsində əsasən gəmçə istehsal edilir. Gəmçə, xalça və gilim texnikalarının qarışığını təşkil edir. Gəmçənin mərkəzi gilim texnikası ilə, çiçək motivləri isə xalça texnikası ilə toxunur. Bu toxumada iplər əsasən pambıqdan və pamuq iplərindən hazırlanır.

Gilim naxışlı Bu gilim də gəmçə kimi, xalça və gilim texnikalarının qarışığıdır. Yəni, işin fonu sadə gilim kimi toxunur, amma motivlər xalça düyünləri ilə işlənir. Xalça düyünü istifadə etməklə, çiçəklər daha hündür olur. İlham əyaləti bu növ gilim istehsalının əsas bölgəsi olub 2018-ci ildə Gilim Naxışlı sənəti üçün şəhər olaraq təyin edilib.

Ley toxuma Bəxtiyari tayfaları arasında yayılan başqa bir gilim növü "Ley" adlanır. Bu gilim, digər gilimlərdən istifadədə fərqlənir və onu içəridəki əşyaları örtmək və ya təzə çadırları bəzəmək üçün istifadə edirlər. Bu gilim bir tərəfli toxunur və hər sırada müxtəlif rənglər istifadə olunur.

Masənd toxuma Ardabilin Nimən və Ənbaran bölgələrində 170x110 santimetr ölçüsündə bir gilim toxunur. Masənd adətən namaz üçün istifadə edilir və bu toxumanın geometrik motivləri, mərkəzində məscid mihrabını əmələ gətirir. Keçmişdə masənd, qonaqları qəbul edərkən otağın ən yaxşı hissəsinə sərilirdi.

Verni toxuma Verni toxuma, təbiətdən ilhamlanmış abstrakt motivlərlə işlənir. Verni, süzen texnikası ilə toxunur və ipləri yun və ya ipəkdən olur. Verni toxuma əsasən Şimal-Qərb İranında və Azəri dillilər arasında yayılıb. 2021-ci ildə, Əslanduz şəhəri, Ardabil əyaləti, Verni sənətinin milli şəhəri olaraq qeydiyyatdan keçib.

Dulayı toxuma (Ovi toxuma) Bu toxuma nazik zolaqlardan ibarətdir və eni 4-7 santimetr arasında olur. Ovi toxumasında tünd və açıq rənglərdən istifadə edilir. Bəzən sərhəddə sarı və qırmızı rənglər də görülür. Bu zolaq, heyvanları yükləmək və köçəri çadırları möhkəmləndirmək üçün istifadə edilir.

Şişə dərmə toxuma Şişə dərmə, Fars əyalətinin köçəri bölgələrində toxunur və gilimə bənzəyir. Bu toxuma sadə bir yerə düzülür və eynilə Ovi toxuması kimi zolaq formasında olur, amma eni bir metrə qədər genişlənə bilər. Bu toxumadan məhsullar, məsələn, çantalar hazırlanır. Şişə dərmə həmçinin altlıq və ya yastıq olaraq da istifadə edilir.