İranın ənənəvi kilid ustalığı, sadə və sirrlərlə doludur.

İnsanlıq tarixində qiymətli və dəyərli əşyaların qorunması, insanı düşünməyə və yaradıcı olmağa sövq edib. Bu düşüncələrin nəticəsi olaraq, qiymətli əşyaların əldə olunmasını məhdudlaşdıran qoruyucu tədbirlər meydana gəlib. Buna görə də, qapalıq sənətinin tarixini çox qədim hesab etmək və onu insanın zəkası və sosial həyatının uzunluğu ilə bərabər görmək olar.

Bəzi mütəxəssislərin fikrincə, insanların yaratdığı ilk qapalıq, açılması hər kəsin bacarmadığı düyünlər olub. Tədricən daha yaxşı qapalıqların hazırlanması üçün ağacdan istifadə edilib. Eramızdan əvvəl II minillikdə Cənubi-Qərbi Asiyada ağacdan hazırlanmış qapalıqlar düzəldilib. İranda qapalıqdan istifadə tarixi isə eramızdan əvvəl 1800-cü illərə aid edilir. Kashan’dakı Silək təpəsində aparılan arxeoloji qazıntılarda dörd ayrı hissədən ibarət bir daş əlcək tapılıb və birləşmək üçün bir bağlayıcı istifadə edilib. Şuşada isə eramızdan əvvəl 1300-cü ilə aid bir qapalıq tapılıb. Persepolis Muzeyində saxlanılan III Artaxerxes’in qəbirinin daş qapısının üzərində, ehtimal ki, açar daxil edilib qolu hərəkət etdirmək üçün istifadə olunan 6 sm diametrində bir delik görünür.

İranda böyük qapıları bağlamaq üçün "kolon" adlanan bir alət istifadə olunurdu, amma daha kiçik əşyalar, məsələn, sandıqlar və kiçik qutular daimi metal qapalıqlara malik idi. İranda tapılmış ən qədim sabit qapalıq Sasanilər dövrünə (III-VII əsrlər) aiddir. Bir mis açar da arxeoloji qazıntılarda tapılıb ki, o da I ilə III əsrlər arasında hazırlanıb. Bu açarın Yunan və Roma açarlarına bənzəməsi, qapalıq sənətinin İran və Avropada eyni vaxtda inkişaf etdiyini göstərir.

İslamın İran'a daxil olmasından sonra, şəkilli qapalıqlar populyarlaşmağa başladı və bu qapalıqlarda heyvan şəkilləri istifadə olunurdu. Bu cür qapalıqlar Selcuq dövründə (1037-1194) böyük bir artım gördü. Sonrakı əsrlərdə bəzi dəyişikliklər nəticəsində ənənəvi qapalıq sənəti fərqli bir istiqamət aldı: birincisi, Səfəvilərin hakimiyyəti ilə sənətin inkişafı və bu sənətə aid qapalıqların yayılması, ikincisi, Avropadan gələn səyahətçilər sayəsində yerli sənətkarların Avropa sənəti və texnologiyaları ilə tanış olması, üçüncüsü isə poladın istifadəsi ilə daha çox dizayn və forma tətbiq olunması.

İranda kilidçilik sənədinin tarixi

Qapalıq sənətkarları mümkün olan maksimum təhlükəsizliyi təmin etmək üçün daim yeni üsullar və texnikalar tətbiq edirdilər. Bu səbəbdən, qapalıq sənəti tarix boyunca inkişaf edib və mürəkkəbləşib, yalnız bir neçə sənətkar bütün incəlikləri öyrənə bilib. Məsələn, ənənəvi üsullarla hazırlanmış bəzi qapalıqlar yalnız qapalıq sənətkarı tərəfindən hazırlanmış xüsusi açarla açıla bilir və bu açar olmadan qapalıq işləmir.

Ümumilikdə, İranda hazırlanan ənənəvi qapalıqlar "qapı qapalıqları" və "dəmir qapalıqları" olmaq üzrə iki əsas kateqoriyaya bölünə bilər. Lakin dəmir qapalıqları bəzən mis, bürünc və ya gümüş kimi digər metalardan da hazırlanır, amma ən çox istifadə edilən metal poladdır. Dəmir qapalıqları, qapı qapalıqlarına nisbətən daha çox müxtəliflik və mürəkkəblik nümayiş etdirir. Bu qapalıqlar ya şifrəli, ya da açarlı şəkildə hazırlanır. Ayrıca, bəzi qapalıqlarda, şir, inək, at, ceyran, yabanı donuz və dağ keçisi kimi heyvan şəkilləri və ya əfsanəvi varlıqlar istifadə oluna bilər.

İranda ənənəvi qapalıqların hazırlanmasında hələ də əl alətləri və sadə vasitələrdən istifadə olunur, məsələn, pens, fayl, çəkic və delik açma alətləri. Maraqlı bir məqam isə odur ki, ənənəvi qapalıqların hazırlanmasında, dəmir ustalarının atölyələrində yaranan tullantılardan və zibil materiallarından istifadə olunur. İranda ənənəvi qapalıqların hazırlanması prosesində ilk olaraq dəmir lövhələr və tel kəsilir, daha sonra qapalıq quruluşu və daxili hissələri bu materiallarla hazırlanır. Lövhələr bükülür və birləşdirildikdən sonra daxili hissələr faylla təmizlənir və müvafiq olaraq qapalıq növünə uyğun olaraq yerləşdirilir.

Ənənəvi kilidçilik sənəti hansı şəhərlərdə inkişaf edir?

Müasir dövrdə sənaye qapalıqları yayılmasına baxmayaraq, İranda ənənəvi qapalıqlar hələ də daha çox bir sənət əsəri və bəzək əşyası olaraq müxtəlif şəhərlərdə hazırlanır. Bu qapalıqlar, hazırlanmasında istifadə olunan yeniliklər səbəbindən xüsusi bir maraq doğurur və hələ də qiymətli əşyaların qorunması funksiyasını yerinə yetirir.

Hal-hazırda ənənəvi qapalıq sənəti, Abarkuh (Yazd əyaləti), Qəzvin, Həmdan, Borucerd (Lorestan), Talqan (Alborz əyaləti), Savujbolaq (Alborz əyaləti) və Nəcəfabad (İsfahan əyaləti) kimi şəhərlərdə İranın Milli Mirası siyahısına daxil edilib. Həmçinin bir çox digər şəhər və əyalətlərdə, məsələn, Çaharmahal və Bəxtiyar əyalətində, ənənəvi qapalıq sənəti ilə məşğul olan ustalar mövcuddur. Bu sənətin tanınmış ustalarından biri, 2019-cu ildə (1398-ci ildə) Qəzvində ənənəvi üsullarla qapalıq hazırlayan "Həsən Kökəbi"dir. O, "Canlı Mədəniyyət Mirası" siyahısına daxil edilmişdir.