Molla Sədra və “Uca hikmət”ində ağıl və vəhyin vəhdəti

Molla Sədranın Həyat və Yaradıcılığı

Sədr əl-Mütəlahin Şirazi İslam dünyasında fəlsəfi fikrin gedişatında yeni sözlər söyləyən, yeni məsələlər qaldıran filosoflardandır. Molla Sədra Qurani-Kərimə və hədislərə bələd idi və ondan fəlsəfi problemlərini həll etmək üçün istifadə edirdi. Sədr əl-Maltahin (Mulasədra) ləqəbli Məhəmməd bin İbrahim Qəvami Şirazi hicri 979-cu ildə (miladi 1588) Şirazda anadan olmuşdur. Xoca İbrahim Qəvami (Molla Sədranın atası) alim və çox dindar bir siyasətçi idi və var-dövlətinə, şərəfinə və vəzifəsinə malik olmasına baxmayaraq, Allah ona oğul verənə qədər, sonradan Molla Sədra adı ilə tanınana qədər övladı olmadı. Allaha çoxlu dua və yalvarmaq. Geniş Fars bölgəsinin hakim nazirinin yeganə övladı olan Molla Sədra ən yaxşı şəraitdə yaşayırdı. O, yeniyetməlik illərində o dövrün sahələrində ümumi dərslərlə yanaşı, fars ədəbiyyatı, ərəb dili, məntiq, fiqh prinsipləri, fiqh, kəlam və s., fəlsəfə kimi kursları da öyrənmişdir. Molla Sədra bu təlimlərin bir hissəsini Şirazda almış, lakin əksəriyyətini o dövrün paytaxtında (Qəzvində) keçirmişdir. Qəzvində iki böyük alim və dahi şəxsiyyətlə - Şeyx Bahauddin Ameli və Mirdamədlə tanış olub, onların dərslərinə gedib. Səfəvi paytaxtının Qəzvindən İsfahana köçürülməsi ilə Şeyx Bəhauddin və Mirdaməd öz tələbələri ilə bu şəhərə gələrək burada öz tədrislərini yaydılar. O zaman 26-27 yaşında olan Molla Sədranın təhsilə ehtiyacı yox idi və fəlsəfədə yeni əsaslar tapmağı düşünərək məşhur məktəbinin əsasını qoydu.

“Hikmət Təalaye”nin yaradıcısı

Molla Sədra İsfahanda bəzi fiqhi məsələlərdə fikirlərinin İsfahan alimlərinin əksəriyyətindən fərqli olduğuna görə dini bidətdə günahlandırıldı və o, məktəbdən qovularaq İsfahandan sürgün edildi. Buna görə də Quma getdi və beş-yeddi il orada qaldı. Bu dövrdə o, İslam mistisizmi ilə maraqlandı, lakin o, tədris və araşdırmalarını davam etdirdi. Ömrünün sonunda Şiraza qayıtmış, “Xan” məktəbində dərs demiş və Molla Məhəmməd Faiz Kaşani, Şeyx Əbdülrəzzaq Lahici və s. kimi bir çox görkəmli tələbələr yetişdirmişdir. O, bu dövrdə İslam fəlsəfəsini dəyişdirən “Əsfar Ərbəah” kitabını da yazmışdır. Əsfar Ərbaeh dörd cilddən ibarətdir və mistik səyahətin dörd mərhələsi əsasında tərtib edilmişdir. “Dörd səyahət” kitabının adının seçilməsi də buna əsaslanıb. Bu kitabda “Ali hikmət” fəlsəfəsinin prinsipləri var. Transsendental hikmətin xüsusiyyətlərindən biri də ağıl və vəhyin uyğunluğudur və insan əqli anlayışlarının maddə dünyasına bağlı olması nəticəsində vəhy və dini təlimlərlə ziddiyyət təşkil etmir və insan dünyadan elm və bilik alır. materiyanı öz intellektual mahiyyəti ilə. Sədr əl-Mütəlahin mistiklərdən ilhamlanaraq, ülvi hikməti dörd əqli səfər şəklində təşkil etmişdir: 1. Mistiklərin ilk səfəri mənasında ictimai işlər və ya ilahiyyat mövzuları, 2. Mistiklərin ikinci səfərinə qarşı tövhid, kəlam və ilahi sifətlər və ya xüsusi mənada kəlam mövzuları, 3. Ucalıq fellərinin mövzuları, varlıq və ağılların ümumi dünyaları və mistiklərin üçüncü səfəri kimi mücərrəd cəvahirat, 4. Mistiklərin dördüncü səyahəti önündə ruh və dirilmə mövzuları. İnsanın və Tanrının iki ekzistensial həqiqətinə və insanın ontoloji mövqeyinə varlığın ən yüksək nizamı ilə, yəni Tanrı ilə əlaqə yaratmaq transsendental müdrikliyin görkəmli xüsusiyyətlərindən biridir.

Molla Sədranın əsərləri

Molla Sədra altı dəfə Həccə piyada getdi. Yeddinci dəfə 70 yaşında qəribə bir həvəslə bu səfərə cəhd etdi. Molla Sədra sonuncu Həcc səfərində xəstələndi və ölümlə vidalaşdı. Ondan qalan çoxlu əsərlər var ki, onlar 50-dən çox əsər hesab olunur və bunlar arasında: “Mufatih əl-Qeyb”, “Əl-Şəvahid ər-Rəbbiyyə fi əl-mənahac əs-Səlukiyyə”, “əl-Məşir”, “əl-Mubadad” və əl-Məad, “Əl-Hidayə əl-Əsiriyyə”nin şərhi, şəfa kəlamı haqqında haşiyə, “Təfsir Beyzavi, O, kifayət qədər prinsiplərin təsvirini qeyd etdi, əl-Vardət əl-Qəlbi, əl-Məsal əl- Əvaisə, Qəsəsül-Məlkutiyyə, Cahiliyyə adlarının çıxarılması və Ayətül-Kürsinin təfsiri, Nur ayəsinin təfsiri, Əl-Əla, Əl-Hədid, Cümə, Fatihə, Təlaq surələrinin təfsiri, Zuhi və Bəqərə surəsinin bir hissəsi. Molla Sədranın dəfn yerinin Bəsrə şəhərinin köhnə qəbiristanlıqlarından birində olduğu deyilir.

İyunun 1-nə təsadüf edən 22 may İranın milli təqvimində “Molla Sədranın anım günü” kimi qeyd olunur.