İran Çayxanası, Xüsusi Ənənələri Olan Sosial Bir Təsisatdır.

İran çayxanası 16-cı əsrdə yaranmış və öz bir neçə əsrlik həyatında bir çox ənənə və sənətləri özü ilə birlikdə inkişaf etdirmişdir.

16-cı əsrdə Avropada yavaş-yavaş kofi populyarlaşmağa başladıqdan sonra, insanlar yalnız çay içmək deyil, həm də bir-biri ilə ünsiyyət qurmaq üçün müəyyən məkanlarda toplaşmağa başladılar. Bu yerlər, zamanla daha çox yayılmağa başladı və onların nümunələri Şərqi Avropada, Şimali Afrikada və Qərbi Asiyada meydana çıxdı. Çayxanaların İrana gəlişi ilə, xalq bu yeni ənənəyə artan maraq göstərdi və özlərinə məxsus bir sıra ənənələr formalaşdırdılar. Bu ənənələri və adətləri bu günə qədər ənənəvi kofe evlərində hələ də müşahidə etmək mümkündür.

İran Çayxanalarının Tarixi

İranda kofe evlərinin yaranması 16-cı əsrə, Səfəvilər dövrünə (miladın 16-cı əsri) aid edilir. Bu dövr İranda güclü bir hökumətin mövcud olduğu və Avropaya gediş-gəlişin artdığı bir vaxt idi. Şah Təhmasib Səfəvinin hakimiyyəti dövründə (1514-1576 milad) İranda ilk kofe evi Qəzvin şəhərində açılmışdır, o vaxtlar bu şəhər İranın paytaxtı idi. Maraqlıdır ki, Səfəvilər dövründəki çayxanalar, Osmanlı İmperatorluğunda (indiki Türkiyədə) kofe evlərinin yaranmasının təməli kimi qəbul edilir... Çayxanaların İranda yayılması o qədər genişləndi ki, demək olar ki, hər bir məhəllədə bir və ya bir neçə kofe evi yaranmışdı. Bu baxımdan, "çayxanaya getmək" İran cəmiyyətinin keçmişdəki sosial fenomenlərindən biri hesab edilə bilər. Kişilər burada iş və ev mühitindən kənarda bir-birləri ilə ünsiyyət qurur, bir neçə saatını kofe evində keçirirdilər. Lakin bəzi kofe evləri, qumar və əyləncə təklif edərək özlərinə xüsusi müştəri cəlb edirdilər və bu da cinayət və davaların yaranmasına səbəb olurdu. Belə kofe evləri xüsusilə Pəhləvi dövrünün (20-ci əsrin ortaları) sonlarında yayılmağa başlamışdı, lakin İslam İnqilabından sonra bunlar yox oldu. Bununla belə, bu cür kofe evlərinin cəmiyyətdə mənfi təsir yaratdığına dair bir fikir formalaşmışdır.

İran Çayxanalarının Xüsusiyyətləri və Ənənələri

İran Çayxanalarınınən yaxın bənzərini qərbdə "kafə" və ya "kofe dükanı" ilə müqayisə edə bilərik. Lakin kofe evlərinin müasir kafelərlə müqayisədə atmosferi tamamilə fərqlidir, amma hər ikisi də içkilər və yüngül qəlyanaltı təqdim etmə və insanlar arasında söhbət və istirahət üçün məkan təmin etmə baxımından oxşardır. İran kofe evlərində kofedən əlavə, çay və müxtəlif növ bitki çayları, bəzən isə yüngül qəlyanaltılar və yeməklər (məsələn, omlet və ya yumurta) də təklif edilir; bəzən çay, digər içkilərdən daha populyardır. Çayxanalarda əksər hallarda nargilə də təklif olunur. Nargilə, orijinal olaraq İranın təklif etdiyi tütün çəkmə vasitəsidir və bir neçə hissədən ibarət şaquli bir quruluşda hazırlanır. Hər nargilə bir və ya bir neçə şlanq bağlanır və ən yuxarı hissəyə, tütünün qoyulacağı bölməyə, bir neçə odun parçası yerləşdirilir. Nargilənin altına su doldurulur ki, tütünün tüstüsü suyun içindən keçib soyusun və sonra şlanq vasitəsilə tüstü nəfəsə çəkilsin. Nargilə, müxtəlif ləzzət və ətriyyatlarla kofe evlərində təklif edilir.

Kofe evləri əsasən kişilər üçün nəzərdə tutulmuş məkanlardır, qadınlar burada iştirak etmirlər. Keçmişdə daha çox kofe evləri dini mərasimlər, xüsusilə Məhərrəm dövründə əza saxlanması ilə məşğul olurdular. Hələ də bəzi kofe evləri Məhərrəm ayında bağlanır və orada əza məclisləri təşkil edilir. Ramazan ayında isə kofe evləri iftardan sonra (günortadan sonra) açılır və səhərə qədər fəaliyyət göstərir.

Çayxanalarda Oyunlar

Çayxanalarda müxtəlif oyunlar da oynanır, bunlar çox vaxt masa oyunlarıdır. Təxmini ən populyar oyunlardan biri "Təxtə-nərd"dir, lakin bəzən "Turna", "Gül ya Puc" və ya "Mafia" kimi qrup oyunları da kofe evlərində oynanır. "Turna" qədim bir İran oyunudur, burada hər oyunçu növbə ilə bir rol alır. Bu rol, bir növ zar atmaqla seçilir və hər oyunçu öz roluna əsasən digər oyunçulara hökm verir və ya onların hökmünü yerinə yetirir. "Gül ya Puc" çox sadə bir oyundur, amma o qədər həyəcanlıdır ki, xarici görkəmi ilə buna uyğun gəlmir! Bu oyunda oyunçular iki qrupa ayrılır. Bir qrup, adətən, kiçik bir əşyanı (adətən noxud şəklində) gizlədir və digər qrup bu əşyanı tapmaq üçün müxtəlif fəndlərdən istifadə edir. "Mafia" isə orijinal olaraq Qərbdən gələn bir oyundur, burada oyunçular arasında bir seçki ilə rollar paylaşılır və "Şəhərli" adlanan qrup, "Mafia" qrupunu tapmağa çalışır.

İran Çayxanalarının İncəsənətləri

Keçmişdə kofe evlərində müştəriləri əyləndirmək üçün bir neçə sənət növü mövcud idi və bunların arasında ən önəmlisi "Nəqqallıq" (hekayə söyləmə) idi. Nəqqallıq, əsasən, Firdovsinin "Şahnamə"sindən seçilən epik hekayələrin söylənməsidir. Nağılçı, öz oxuduğu şeirlər və hekayə ilə əlaqədar hərəkətlər edərək, izləyiciləri əyləndirir. Keçmişdə kofe evlərinin müştərilərinin böyük əksəriyyəti savadsız olan aşağı təbəqədən insanlar olduğundan, Nəqqallıq, onlara fars ədəbiyyatının və şifahi mirasın çatdırılması üçün ən vacib yollarından biri idi. Bu gün Nəqqallıq artıq çox az sayda kofe evində həyata keçirilir, amma hələ də İranın ənənəvi sənətlərindən biri kimi tanınır. Bəzi kofe evlərində canlı musiqi də ifa edilir. Çayxanalarda məşhur olan başqa bir sənət isə "rəsmi çayxana " adlı rəssamlıq idi. Bu rəsm əsərlərində qəhrəmanların və bəzən dini şəxsiyyətlərin obrazları çəkilirdi. Kofe evi rəssamlığı, xalq inancları və ədəbiyyatla qarışmış bir portret sənətini təmsil edir.