Əsli və Kərəm Azərbaycanın diyarından qədim və bənzərsiz bir məhəbbət dastanıdır.

Əsli və Kərəm dastanı Azərbaycan xalqının ən böyük şifahi irsi sayılır; illər boyu aşıqlar bu dastanı məclislərdə saz və nəğmə ilə nəql etmişlər.

Əsli və Kərəm dastanı — Azərbaycan xalqının böyük şifahi mirasıdır.

Xalq nağılları və dastanlar hər toplumun mədəniyyətinin bir hissəsini təşkil edir. Bu hekayələr adətən bir xalqın tarixi köklərinə dayanır və nəsildən-nəslə, sinədən-sinəyə ötürülərək günümüzə qədər çatmışdır. Tarix boyunca bu hekayələr zamanın tələblərinə uyğun olaraq ya bir qədər unudulmuş, ya da onlara yeni hissələr əlavə edilmişdir. Bu baxımdan xalq hekayələrinin öyrənilməsi, bir mədəniyyətə sahib xalqın həyat tərzini və tarixini dərk etmək üçün mühüm bir yoldur. Xüsusilə də əgər bu hekayələr müəyyən adət-ənənələrlə yoğrulmuş və cəmiyyət içində bəzi mərasimlərin əsasını təşkil etmişdirsə.

İran kimi qədim mədəniyyətə malik bir ölkədə çoxsaylı xalq dastanları mövcuddur və bu dastanların hər biri həmin bölgənin və xalqın mənəvi dünyasını əks etdirir. Yaxın keçmişə qədər nənə və babalar nəvələrini ətraflarına yığıb, öz ata-analarından eşitdikləri nağıl və hekayələri onlara danışırdılar. Lakin bu gün ailələrin kiçilməsi ilə belə söhbətlər daha çox il ərzində müəyyən bayram və mərasimlərlə, məsələn Yalda gecəsi və ya Novruz bayramı kimi günlərlə məhdudlaşıb. Bu isə ölkənin böyük bir mədəni yaddaşı üçün təhlükə yaradır. Elə buna görə də son illərdə İran torpaqlarına məxsus məşhur xalq dastanlarından bəziləri qeyri-maddi mədəni irs kimi qeydə alınmış və gələcək nəsillər üçün qorunmağa çalışılmışdır. Əsli və Kərəm dastanı da məhz bu qəbildən olan xalq hekayələrindən biridir və Azərbaycan türkcəsində danışan insanlar arasında yaranmışdır.

Əsli və Kərəm bir sevgi dastanıdır.

Əsli və Kərəm, bir müsəlman oğlanla erməni qızının məhəbbət hekayəsidir. Bu dastanın iki versiyası mövcuddur: biri sevgililərin qovuşması, digəri isə faciəvi sonluqla ölüm ilə bitir. Görünür, tarixdə bu dastanı nəql edən nağılçılar onu elə şəkildə tərtib ediblər ki, həm kədərli, həm də şən məclislərdə danışmaq mümkün olsun. Yaşlı insanların fikrincə, sevgililərin birləşməsi ilə bitən versiya daha doğru sayılır və keçmişdə aşıqlar bu versiyanı şənliklərdə və toy məclislərində, Azərbaycan türkcəsində nəğmə ilə söyləmişlər. Lakin bu gün insanların zövqü dəyişdiyindən belə ənənəvi aşıq dastanlarına toy məclislərində nadir hallarda rast gəlinir.

Əsli və Kərəm dastanının hekayəsi

Rivayətə görə, Əsli və Kərəm hekayəsi ya tamamilə, ya da qismən real bir hadisəyə əsaslanır və bu hadisə I Şah Abbas dövründə (1587–1629) baş vermişdir. Hekayəyə görə, Ziyadxan adlı bir çoban sonradan Səmərqənd vilayətinə vali təyin olunur və ədaləti ilə tanınır. Bir müddət sonra, Tiflisdən gəlmiş hiyləgər erməni olan Qaraməlik, Ziyadxanın ədaləti haqqında eşidərək onunla yaxınlaşır və nəticədə xəzinədar olur.

Bir gün Ziyadxan və Qaraməlik bağda gəzərkən çayda üzən bir alma görürlər. Alma sudan götürülərkən, ikinci bir alma da gəlib çatır. Ziyadxan bunu xeyirli bir işarə kimi qəbul edir və Tanrıdan özü və Qaraməlik üçün bir övlad arzulayır. Onlar aralarında razılaşırlar ki, əgər birinin övladı oğlan, digərinin isə qız olarsa, onları gələcəkdə evləndirəcəklər. Vaxt keçir və Ziyadxanın oğlu Mahmud, Qaraməliyin isə qızı Məryəm dünyaya gəlir

Onlar 18 yaşına qədər bir-birlərini görmürlər. Təsadüfi bir qarşılaşma zamanı bir-birlərinə vurulurlar. Bu andan etibarən bir-birlərinə «Əsli» və «Kərəm» adlarını verirlər ki, eşqləri gizli qalsın.

Kərəm bu sevgidən narahat və xəstə düşür. Atası şəhərin bütün təbib və həkimlərini çağırsa da, heç biri çarə tapa bilmir. Nəhayət, Kərəm dərdini bir qoca qadına danışır və o da məsələni Ziyadxana çatdırır. Ziyadxan, Qaraməliyi yanına çağırır və əvvəlki vədinə əməl etməsini tələb edir. Lakin Qaraməlik, bir erməninin müsəlmanla evlənə bilməyəcəyini bildirərək vədini pozur və sonra da kənddə bir bəlanın yayılacağı barədə şayiə yayaraq, özü ilə birlikdə kəndi tərk edir.

Kərəm Əslinin arxasınca gedir, kəndin boş olduğunu görür və soraqla onun getdiyi yolu tapır. Möcüzəvi bir şəkildə, Əslinin İstanbuladək üç aylıq yolu qısa vaxtda qət edir. Onlar İstanbulda görüşürlər, lakin Qaraməlik onları ayırmaq üçün fitnələrə əl atır. Axırda Hələb şəhərində evlənirlər və iki övlad sahibi olurlar.

Bu gün Təbriz şəhərində yerləşən iki qəbir yerli sakinlər tərəfindən Əsli və Kərəmin məzarı hesab edilir, amma bu barədə dəqiq və sübutlu məlumat yoxdur.

Əsli və Kərəm dastanının xüsusiyyətləri

Əsli və Kərəm dastanı Azərbaycan xalqının ən böyük xalq hekayələrindən biri sayılır və bu xalqın zəngin şifahi ədəbiyyatını özündə əks etdirir. Bu dastan geniş məzmunludur və zamanla müxtəlif versiyaları yaranmışdır. Aşıqlar tərəfindən nəql olunması, onu Azərbaycan mədəniyyətinin qədim mərasimlərinin bir hissəsinə çevirmişdir.

Əsli və Kərəm dastanının milli qeydiyyatı

Bu dastan 2013-cü ildə (1391 hicri-şəmsi) İranın qeyri-maddi mədəni irs siyahısına daxil edilmişdir. Bu, onun daha çox tanınması və qorunması üçün atılan mühüm bir addım olmuşdur.