İranda və qonşu ölkələrdə Şəbi Yəlda (Çillə gecəsi) adət ənənələri

Dekabrın 21-i İran təqvimində mühüm hadisə kimi Yəlda gecəsinə (payızın son gecəsi) təsadüf edir. Bu gecə İranda son 5000 ildə ən mühüm tarixi ənəlardən  biridir və bu sivilizasiya ölkələrində qeyd olunur. Yəlda nurun, günəşin və paklığın təvəllüdü gecəsi kimi tanınır və şənlik edilir.

Yəlda əslində ilin ən uzun gecəsidir və ertəsi gün günlər uzanır, gecələr qısalır. Qədim zamanlarda iranlılar bunu işığın zülmət üzərində qələbəsi kimi bilirdilər.

Yəlda gecəsində ailələr öz ata-anasının və ya baba evinə toplaşır və bu gecə üçün hazırlanan xüsusi yeməklər, meyvələr, qəlyanaltılar yeyir, Hafiz və Nizami Gəncəvinin şeirlərini oxuyurlar.

Yəlda gecəsində püstə, badam, qoz və quru meyvələrdən ibarət qarpız, nar və xüsusi qoz-fındıq kimi meyvələr süfrədə olur. Yəlda gecəsi iranlılar üçün ailə və dostlarla bir araya gəlmək, dostluq əlaqələrini yeniləmək və əlaqələri gücləndirmək üçün yaxşı fürsətdir.

İran tarixində çoxsaylı bayramlar onların mədəniyyətinin bir hissəsi olub və bu bayramlar onların təbiətlə uyğunluğu və başqaları ilə bağlılığının simvolu olmuşdur. İran mədəniyyətində insan və xoşbəxtlik bir arada mövcuddur və “Şahnamə”də vurğulanır ki, əgər xoşbəxtlik olmasa, hikmət zəif olar. İranlıların milli birlikləri bu bayramlardır. İran sivilizasiyasının meydanı bir xalq və bir dil deyil və bunların hamısı bir-birinə bağlıdır. Bu bayramlar bizə çoxlu mesajlar gətirib və Hafiz oxuma, Şahnamə oxuma, musiqi və s. ilə bu mesajlar nəsildən-nəslə ötürülür.

İran şənliklərində Allah bir əsasdır və hər yerdə ibadət edilir.. Atalarımız başa düşdülər ki, qışın ilk gecəsi ən uzun gecədir. Ən qədim və ən dəqiq təqvimi kəşf etməklə, planetlərin formalarından istifadə etməklə bəşər övladına dəyərli xidmətlər göstərmək iranlılar üçün fəxrdir.

Yəlda adətlərinin digər xalqlara və mədəniyyətlərə təsirini tarixi kitablarda görmək olar. Əbu Reyhan əl-Birunidən sitat gətirilir ki, Sistani təqvimində birinci il dekabrdan və qışın əvvəlindəndir. Birinci ay Christ (Miladi) adlanırdı və buna görə də yeni ilin adı bu təqvimdən götürülüb. Yəldadan sonrakı gün günəş günüdür və indi ilk xristian günü bazar günüdür (Sunday – günəş günü deməkdir). Yeni il də Məsihin doğulmasından əvvəl qeyd olunurdu, lakin sonralar xristian alimləri və keşişləri onun adını dəyişərək Milad bayramı münasibətilə onu Xristian Yeni ili adlandırdıqlarını söylədilər.

Qeyd edək ki, bəzən mədəni təzahürləri görəndə biz bunu mədəniyyət adlandırırıq məsələn, Novruz, yaxud maddi və qeyri-maddi əsərlər, daşınan və daşınmaz, Şahnamə və Novruz. Halbuki mədəniyyət mücərrəd və formasız bir məsələdir. Yəlda adət ənənəsi bir mədəni təzahürdür. Məsələn, su hovuzunun tərifində iki növ nəzərə alınır:

1 Bir su hovuzu bəzən daşdan düzəldilmiş düzbucaqlı kimi tərif olunur.

2-Bəzən saxlandığı suya görə (təmizləmək, işığın əksini görmək və s.) hovuz adlandırılır (paklayıcı, surətin əks olunması və s.) yəni hovuz başqa bir şeyin təzahürüdür.

Eyni şey Yəlda kimi mədəni nümunələrə də aiddir. Yəldanın xüsusiyyətləri hansılardır? Yəldanın bəşəriyyətə mesajları nə olub? Əslində İran qeyri sabit bir diyarıdır. 1398-ci ildə İranda çoxlu fəlakət baş verdi. Keçmişdə də belə idi. Qeyri sabitlik insandan ümidi ala bilər. Misal üçün böyük zəlzələlər. Amma bütün bu fəlakətlərə baxmayaraq, biz mədəni davamlılığın şahidi oluruq və bu ümidimizi qorumuşuq.

Yəlda odur ki, ən uzun və ən qaranlıq gecələrdə işığın və günəşin doğmasına diqqət yetiririk və bu, mədəni fasilənin qarşısını alır. Biz Yəldada yas tutmuruq, əksinə bayram edirik, yəni güzgü atributuna diqqət yetiririk və bu, bir növ özümüzü tanımaqdır və ona görə də Yəlda İran cəmiyyətində ümid mənbəyidir. Yenidən köklənmiş bir musiqi aləti kimi.

Başqa bir sözlə Yəldanın Hafizin falı kimi , nar yemək, birlikdə olmaq və s. kimi bir forması var, həmçinin də batini bir mənası var.  Bu surət və formalar Batinə yol tapmağa kömək edir ancaq bəzən  surətin təkrarlanması səbəbindən orijinala çevrilir və batindən xəbərsiz oluruq.

Qeyd etmək lazımdır ki, Yəlda müasir İranın coğrafiyası ilə deyil, İran sivilizasiyasının mədəniyyəti  olan yerlər ilə bağlıdır və bu səbəbdən İrandan başqa bu adət ənənə Azərbaycan, Özbəkistan, Türkmənistan, Pakistan, Əfqanıstan və digər ölkələrdə də tanınır. Həmin ölkələrdə baş verən tarixi və siyasi hadisələr nisbəti ilə xalq tərəfindən bu adət ənənə qeyd olunur.

İnşallah bir gün Yəldanın batininə , Yəldanın dostluq, əmin-amanlıq, ailə saflığı, sevgi, mərhəmət, əfv, mərifət kimi mesajlarına çatarıq və Yəldanın zahirində qalmayacayıq.

Dr.Əli. Purmərcan