Orta Manəvi farscasında bağ sözü b`w və pəhləvi dilində bāg idi, bu da Avesta sözü baga və Sanskrit dilində bhaga, mülkün bir hissəsi və ya payı ilə sinonim olan bir torpaq parçası deməkdir. Bağ, həndəsi qaydalara və inanclara əsaslanan çiçəklər və bitkilər, ağaclar, su və binalar olan icmalar quran, əsasən qapalı, süni bir sahədir.

Üçüncü minilliyin əvvəllərindən etibarən Misir, Şumer, Babil və Assuriya torpaqlarında bağlar kral bağları (məsələn, Babilin Asma bağları kimi) və Mesopotamiyada məbəd bağlarında tikilmişdir.

Yunanlar, stadionlarının ətrafındakı məbədləri və əraziləri gözəlləşdirmək üçün ağaclardan və bağlardan istifadə etdilər və romalılar ayrı -ayrı formalarda və ya binalara və istirahət bağlarına bağlı olaraq müxtəlif növ bağlar tikdilər.

İslamdan əvvəlki İranda bağçanın tarixi Əhəmənilər padşahı Kuruşun paytaxtı Pasarqaddan başlayır. Əhəmiyyətli istehkamları olmayan şəhər, kampus olaraq bilinən kral bağının ərazisində yerləşirdi , çaylar və hovuzlarla əhatə olunmuşdur. Pasarqad, əsas sarayına bitişik ən qədim fars bağçası və kral bağı olaraq dizayn edilmişdir. Bağçanın uzunlamasına oxu əsas saraya bağlanan düzbucaqlı bir boşluq var idi. Bağçanın dörd sahəsi var idi və su yolları birbaşa bağçanı ayırırdı. İran bağlarının ən təməl elementlərindən biri olan Çaharbağın bu həndəsi xüsusiyyəti, normaların simvolu olaraq ilk dəfə Pasarqad binasında Kuruş tərəfindən hazırlanmışdır.

Dizayn baxımından İran bağlarını üç qrupa bölmək olar: ‌ 1) düz və yamaclı bağlar (Fin bağı) 2) arxitekturası əsas küçələrə və orta çeşmələrə və üst mərtəbədəki əsas binaya yönəlmiş meyilli və lövhəli bağlar. Ən qədim nümunə Təxt-e-Şiraz bağıdır və ən yaxşı nümunə İsfahandakı Səfəvi Hezar cerib bağıdır. 3) Təbii və ya su anbarları olan yerdə tikilən bağlar.Bu bağlar qədim bağlara çox oxşardır və orada ətraf mühitin təbii vəziyyətini qorumağa cəhd göstərilmişdir (Behşəhrdə Abbasabad bağı, Səfəvilər dövrü).

İran bağçası düzbucaqlıdır və ümumiyyətlə uzununa istiqamətdə hazırlanmışdır. İran bağçası divarlar və bəzən istehkamlarla əhatə olunmuşdu (Fin Kaşan kimi). və girişi sahiblərinin maddi imkanlarını göstərdi. Bu girişlər ümumiyyətlə bağçanın əsas girişində yaradılırdı. Bağça küçə formasına və binaların sayına görə formalaşır.

İran bağının ən görkəmli komponentlərindən biri, axınların dörd simmetrik və ya dörd bağ hissəsinə birləşdirilməsi, ən yaxşı təbii mənzərələri olan pavilyonların, malikanələrin və eyvanların inşasıdır. Bəzən İranın bağ pavilyonları iki hissəyə bölünür: ictimai pavilyonun daha geniş hissəsi və şəxsi pavilyonun daha kiçik hissəsi (məsələn, Şirazdakı İram bağı). Fars bağçası şəklində su ən əsas elementdir və ağaclar sonrakı əhəmiyyətə malikdir.

Adətən İran bağlarında meyvə ağacları böyük sahələrdə əkilir və çiçəkləmə vaxtı və çiçəklərin rənglərinin müxtəlifliyi onların yerləşdirilməsi qaydasında nəzərə alınır. Meyvə ağacları ümumiyyətlə ya bağ sahələrinin kənarında, ya küçələrdə, ya da içərisində əkilirdi.

İran bağçalarına misal olaraq İran memarlığı ilə müxtəlif miqyasda dizayn edilmiş portağal bağı və ya sitrus bağçası, Bbağ çuxuru və ev bağçası daxildir.

Şahzadə Mahan bağı – səhranın qoynunda İran bağ memarlığının möcüzəsi

Şahzadə Mahan bağı İranın səhralıq bölgələrində yerləşən ən geniş və ən görkəmli İran bağlarından biridir.

“İran bağı” anlayışı UNESCO tərəfindən Dünya İrs Siyahısına daxil edilmişdir. İran bağlarının ən mühüm xüsusiyyətlərindən biri –əsasən quru və susuz ərazilərin mərkəzində yaşıl, sərin bir oazis yaratmaq bacarığıdır. Bu bağlar yalnız estetik baxımdan deyil, həm də suyun daşınması və bölüşdürülməsi üçün mükəmməl mühəndislik sistemləri ilə seçilirdi. Bu xüsusiyyətlərin hamısını Şahzadə Mahan bağı (digər adı ilə Şazdə bağı) mükəmməl şəkildə əks etdirir. Bu bağ UNESCO-nun Dünya İrs Siyahısına daxil edilmiş İran bağlarından biridir.

Bağın tarixi və xüsusiyyətləri

Bu gözəl bağın salınması Qacarlar dövrünün sonlarına (XIX əsrin sonu) aiddir. O zaman Kermanın hakimi olan Məhəmmədhəsən xan bağın tikilməsini əmr etmişdi. O, Kermanın isti və quraq səhrasında sərin və yaşıllıqlı bir məkan yaratmaq istəyirdi, lakin bu arzunun həyata keçdiyini görməyə ömrü çatmadı.

Onun ölümündən sonra, Nəsrəddin şah Qacarın (hakimiyyət illəri: 1831–1896) nəvəsi olan Əbdülhəmid Mirzə Nasirəddövlə Kermanın hakimi oldu və bağın tikintisini davam etdirdi. O, bu işə 11 il sərf etdi, lakin o da bağın tam başa çatmasını görə bilmədi. Onun ölümündən sonra işlər yarımçıq qaldı, lakin xalq bu bağa həmin şahzadənin xatirəsinə “Şahzadə bağı” adını verdi.

Bu gün də binanın divarlarında yarımçıq qalmış bəzəklərin izlərini görmək mümkündür. Bağın tikintisinin bitmə tarixi 1897-ci il (hicri-şəmsi 1276-cı il) göstərilir.

 Şahzadə Mahan bağı

Şahzadə bağının sahəsi 5 hektar təşkil edir; uzunluğu 407 metr, eni isə 122 metrdir. Bağ şərq və qərb hissələrinə bölünür və dəniz səviyyəsindən 2020 metr hündürlükdə yerləşir.

Əksər İran bağlarında olduğu kimi, burada da düzbucaqlı həyət və hovuz sistemi mövcuddur. Bağın torpağı yüngül maililiklə düzəldilmişdir ki, bu da suyun axınını təmin edir. Su yalnız ağacların sulanması və estetik görünüş üçün deyil, həm də ətraf mühiti sərinləşdirmək üçün istifadə olunurdu.

Mahan bağının şahzadəsi səhra ərazisində yaradılmışdır

Bağın əsas giriş qapısı (sərdər) xüsusi bəzəklərlə inşa edilib və burada qonaqların qarşılanması üçün otaqlar yerləşir. Girişdən 235 metr məsafədə 487 kvadratmetrlik bir saray (emarat) ucalır. Tarixən bu bina bağın sahiblərinin və qonaqların iqamətgahı olub, lakin indi ənənəvi restoran kimi fəaliyyət göstərir.

Bağ boyunca şam, sərv və çinar ağacları əkilmişdir. Həmçinin, meyvəli ağaclar da yetişdirilir və bu ağaclar əsasən emaratın arxa hissəsində yerləşir. Beləliklə, həmin hissə xüsusi və qapalı bir məkan kimi formalaşıb. Burada bir hamam və onun yaxınlığında mühafizəçi üçün bina inşa edilmişdir.

Tikintidə əsas material kərpic olmuş, səthlər palçıq-suvaq (kəhgil) ilə örtülmüşdür. Giriş qapısında və bəzi hissələrdə kaşi bəzəkləri gözə dəyir.

Səhrada bu qədər böyük bir bağın suvarılması, sözsüz ki, asan iş deyildi. Su təminatı üçün Tiqran kanatı (qədim su kanalı) istifadə edilirdi. Bu kanat suyu Kermanın cənubundakı Cupar dağlarından gətirirdi. Su həm buz kimi soyuq, həm də tam şəffaf idi. Bağın mühəndisləri su sistemini elə dizayn etmişdilər ki, su bağa daxil olduqdan sonra pilləli şəkildə bir-birinə bağlı şəlalələr əmələ gətirərək axır və sonra bağdan xaric olurdu.

Bağın yerləşməsi

Şahzadə bağı Mahan şəhərindən 6 km, Kerman şəhərindən isə 35 km məsafədə, səhralıq ərazidə yerləşir. Bu səbəbdən bağa tez-tez “səhranın qoynunda bir cənnət” də deyirlər.

Milli və beynəlxalq qeydiyyat

Şahzadə Mahan bağı 1974-cü ildə (hicri-şəmsi 1353) İranın milli irs siyahısına, 2011-ci ildə isə UNESCO-nun Dünya İrs Siyahısına daxil edilmişdir.

UNESCO həmin il bu bağı, digər səkkiz tarixi bağla birlikdə “İran bağı” adı altında qeydiyyata almışdır.